Πυργιώτισσα. Ονομάτων επίσκεψις   

Η περιοχή στην οποία εκτείνεται σήμερα η επαρχία Πυργιωτίσσης δεν προσδιοριζόταν πάντοτε με το ίδιο όνομα. Στα διάφορα βενετσιάνικα έγγραφα χαρακτηρίζεται άλλοτε με τον γενικότερο όρο Μεσαρά (Messarea, Messara)[1] και άλλοτε με τον ειδικότερο Πυργιώτισσα (Priotissa). Ο τελευταίος θα υιοθετηθεί οριστικά με τον καθορισμό των καστελανιών, δηλαδή των επαρχιών, όπως τις προσδιόρισαν οι βενετοί.
Η αρχαιότερη γραπτή αναφορά του ονόματος της επαρχίας γίνεται σε έγγραφο διανομής του 1212: “Castel Bonifatio con tutte &c. Castel Nuovo e Priotissa de Militie sive Cavallarie 33”[2].
Το 1261 το χωριό Melica (σήμερα Άη Γιάννης) τοποθετείται στη Messarea[3] , όπως και το Chimbachi (Τυμπάκι) το 1390 σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα[4].
Ο  Cristoforo Buondelmonti επισκέφτηκε την περιοχή το 1415 και σημειώνει στην Descriptio insule Crete: “prope Piriotissam parvum oppidum perveni…”[5]. Επισκέφτηκε, όπως ρητά αναφέρει, την περιοχή Piriotissa. Είναι η μοναδική φορά που το όνομα της επαρχίας καταγράφεται από τους ενετούς σ’ αυτή τη μορφή, που παραπέμπει στη σημερινή εξελληνισμένη Πυργιώτισσα.
Ο Francesco Barozzi το 1577 στην Descrittione dell’ isola di Creta καθιερώνει την ονομασία Priotissa με τον καθορισμό των καστελανιών και καταγράφει όλους τους οικισμούς που εντάσσονται σ’ αυτήν: «Οικισμοί υπό το Castel Priotissa: Abadhoghori metochio, Agia Triadha, Agios Iannis Meligha, Calivia, Caloghorafici, Camadis, Camilari, Chissus, Curzunari, Etea, Faneromeni, Ghandra, Ghiliavrissi, Gligoria, Margaritari, Matala, Murnighi, Pizzidhia, Potamiti, Sant’ Antonio Andilaras, Sibalussa, Siva, Temeneli, Timbachi metochio, Vorus». <soma> no 25[6].                                                                                                                                                  
            Το 1583  ο Pietro Castofilaca στη δική του Descrittione αναφέρεται στο Castel Priotissa καταγράφοντας όχι μόνο τα ονόματα των οικισμών αλλά και τον πληθυσμό τους: S. Andrea, Ambaocori, Camares, Caloghorafiti, Chissus, Camilari, Callivia, Cuzunari, Ettea, Falandra, Faneromeni, Gligoria, Magaricari, Murgnidhi, Pizidhia, Simbalussa, Siva, Temenegli, S. Trinita, Vorus, Zuane Melinga[7].
            Και ο Francesco Basilicata το 1630 αναφέρεται στο Castello Priotissa: «Βρίσκεται στη νότια θάλασσα, στο μέσον της παραλίας, 45 μίλια μακριά από την πόλη της Κάντιας. Το παραπάνω καστέλι δεν είναι περικυκλωμένο με τείχος, καθώς πυρπολήθηκε από τους κουρσάρους το 1558, και έχει κάτω από την κυριαρχία του τους παρακάτω οικισμούς: Abadochori, Falandra, Timbachi apo, Timpachi Cato, Simbalusa, S(n)ta Trinitá, Siva, Morgnidhi, Cussunari, Vorus, S(n)to Andrea, Magharicari, Faneromegni, Calivia, Gligoriá, Calochorafiti, Pizzidia, Chissus, Temenegli, Camilari, S(n) Giovan(n)i Meglia, Camares, Potamiti, Cria vrissi,  Ethea[8].
            Στον χάρτη που εκδίδει το 1638 ο Nicolaus Visscher καταγράφονται οι οικισμοί Cartila, Temonleo, Gligokia, Mornidi, Magaricari, Faneromegni, Vorus, S. Andrea, Silva, Camilari, S. Trinita, Timeachi, Timeachi cato, Aliani.[9]
              Στην τουρκική απογραφή του 1671 καταγράφονται στην επαρχία εκτός των οικισμών και ο αριθμός των φορολογικά υπόχρεων κατοίκων τους: Aya Tiryanda, Kalivya, Magarikari, Kamares, Laguilyo, Temeneli, Gligorya, Ayo Yani, Siva, Kamilari, Potamiti, Dibaki, Faneromeni, Vorus, Sibalusa, Picidya, Harka, Helyavrisi ή Hilyavrisi, Bizaniana ή Bezaniana, Kisus, Μurnidi, Kalohorafiti, Kumala, Aya Andrea[10].
            Σύμφωνα με Αυτοκρατορικό Διάταγμα του 1705 η επαρχία κατοικείται από κατοίκους, οι οποίοι είναι εγκατεστημένοι σε 28 οικισμούς[11].
             Στα Τουρκικά Αρχεία Ηρακλείου σώζεται αχρονολόγητο έγγραφο[12] στο οποίο καταγράφονται οι πύργοι της επαρχίας Πυργιώτισσας και τα χωριά της δικαιοδοσίας τους:
1. Πύργος Βόλακα: δεν έχει φρουρά
2. Πύργος Μάταλα: το χωριό Σίβα.
3. Πύργος Μανούσου: το χωριό Πιτσίδια
4. Πύργος Κουκλωτή: τα χωριά Καμηλάρι και Άγιος Ιωάννης
5. Πύργος Σποργιάς: τα χωριά Αγιά Τριάδα, Βόροι και Βουκομάτ
6. Πύργος Πυργιώτισσα: τα χωριά Συμπάλλουσα, Φανερωμένη (Fenomete), Λαγωλιό, Μεγάλη Μάρκα, Τυμπάκι
7. Πύργος Γούργουρη: Γληγοριά, Μαγαρικάρι, Καμάρες
             Ο Σταυρινίδης παραπέμπει για τον Πύργο Μάταλα στο τοπωνύμιο Καστρί, στα όρια των οικισμών Σίβα - Πιτσιδίων, για τον Πύργο της Σποργιάς στο τοπωνύμιο Περιστεργιάς, για τον οικισμό Βουκομάτ στο μετόχι Βίκος κοντά στη Γαλιά Καινουργίου, ενώ για τη Μεγάλη Μάρκα υποθέτει ότι πρόκειται είτε για το Μαγαρικάρι, είτε για τη Μακρά Σίβα.
             Η τελευταία αυτή υπόθεση δεν μπορεί να ευσταθεί, επειδή και οι δυο οικισμοί αναφέρονται σε άλλους πύργους. Πιθανότερη είναι η σύνδεση της Μεγάλης Μάρκας με το τοπωνύμιο Merchia (Μέρκια > Μάρκα), που αναφέρουν στους χάρτες τους ο Francesco Basilicata και ο Vicenzo Coronelli[13]. Σ’ αυτό συνηγορεί όχι μονάχα η ομοιότητα του ονόματος, αλλά και η θέση του στον χώρο. Και οι πέντε οικισμοί βρίσκονται γύρω από τον πύργο Πυργιώτισσα[14].
            Πιο αναλυτικός, αν και καθόλου ακριβής στον καθορισμό των οικισμών μέσα στον χάρτη του, είναι ο κοσμογράφος της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας Vicenzo Coronelli το 1689. Στο τμήμα του χάρτη που θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε την Πυργιώτισσα αναφέρει τους οικισμούς: Cartila, Temonleo, Gligokia, Mornidi, Magaricari, Chisus, Faneromegni, Vor, Vorus, S. Andrea, Silva, Camilari, S. Trinita, Timeachi, Timeachi cato, Aliani[15].
            Τους ίδιους περίπου οικισμούς καταγράφει και ο Georg Mattheus Seutter (1725 περίπου): Cartila, Temonleo, Gligokia, Mornidi, Magaricari, Faneromegni, Vorus, S. Andrea, Silva, Camilari, S. Trinita, Timeachi, Aliani.[16]
            Το 1818 ο Ζαχαρίας Πρακτικίδης, παραστάτης πληρεξούσιος και γενικός φροντιστής της δικαιοσύνης, αναφερόμενος στην Πυργιώτισσα σημειώνει ότι περιλαμβάνει «55 μέ 60 κώμας, ὧν αἱ πλείονες κατοικοῦνται ὑπό Ὀθωμανῶν» [17]. Βέβαια ο Πρακτικίδης δεν αναφέρει τα ονόματα των 55 με 60 οικισμών, αριθμός που φαντάζει υπερβολικά μεγάλος για τη μικρή περιοχή της Πυργιώτισσας. Ο αριθμός αυτός δικαιολογείται μόνον, αν  λάβουμε υπόψη και τον αριθμό των οικισμών που έχουν μέχρι σήμερα εντοπιστεί και των περιοχών στις οποίες εντοπίζονται υπολείμματα οικισμών, χωρίς να έχουμε στοιχεία γι’ αυτούς. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν ήταν κατοικήσιμοι ταυτόχρονα τόσοι πολλοί οικισμοί.
            Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 καταγράφονται 16 οικισμοί με τον αριθμό των οικογενειών που κατοικούσαν σ’ αυτούς: Haghio Ianni, Khamelari, Itsidhia, Siva, Kalyvia, Vorus, Phaneromene, Kissus, Kalochorafi, Megarikhari, Gligoria, Temeneli, Kamares, Lagolio, Dibaki,  Haghia Triadha.[18]
             Ο Spratt στον χάρτη που σχεδιάζει το 1852 και δημοσιεύεται από την Υδρογραφική Υπηρεσία του Λονδίνου (Hydrografic Office in London) το 1862, αποτυπώνει με ακρίβεια στην επαρχία της Πυργιώτισσας τους οικισμούς: Kamares, Temeneli, Gligoria, Magarikari, Kalokoraphitis, Kissus, Skurvula,  Phaneromeni, Potamitis, Vori, Kalivia, Lagolio, Tybaki, H. Triada, H. Photini, H. Iannis, Kamilari, Siva, Pitsidia. Τα Matala αναφέρονται στην επαρχία Καινουργίου και τονίζεται με κεφαλαία γράμματα η PHAISTOS, ενώ το μοναδικό ποτάμι που ονομάζεται είναι ο Γέρο Ποταμός ως Mitropolipotamos (Hieropotamos) (LETHAEOS) [19].
             Το 1894 ο Νικόστρατος Καλομενόπουλος, ανθυπολοχαγός τότε του πεζικού, στην επιτόπια, όπως ο ίδιος χαρακτηρίζει, μελέτη του Κρητικά, ήτοι Τοπογραφία και Οδοιπορικά της νήσου Κρήτης, δεν αναφέρει το όνομα Πυργιώτισσα. Αναφερόμενος στην Πεδιάδα του Γέρο-Ποταμού[20] καταγράφει τους οικισμούς Τυμπάκιον, ως έδρα ομώνυμου δήμου, Καμηλάρι, Πιτσίδια, Μάταλλον, Σίβα, Άγ. Ιωάννης, Βόροι, Ποταμίτης. Στην  Κοιλάδα της Φουντάνας[21] εντάσσει τους οικισμούς Κισσοί και Φανερωμένη. Στην Ορεινή κοιλάδα των Καμαρών[22] εντάσσονται οι οικισμοί Καμάρες, Τεμενέλι, Μαγαρικάρι, Γληγοριά, Λαγωλιό, Καλοχωραφίτης. Στην ορεινή κοιλάδα της Λοχριάς[23] αναφέρεται το Κλήμα[24].
            Μελετώντας τις τοπωνυμικές αναφορές στη χαρτογραφία της Κρήτης, που αποτυπώνουν το νησί κατά την περίοδο της ενετοκρατίας, εκτός από την καταγραφή των οικισμών της ενδοχώρας, κατά μήκος της ακτογραμμής και κάθετα προς αυτήν καταγράφεται ένα πλήθος τοπωνυμίων.
            Ο Basilicata εκτός από τα ονόματα των οικισμών που καταγράφει στον χάρτη της Κρήτης, αναφέρει στον κόλπο της Μεσαράς τα παρακάτω τοπωνύμια: Cο di Matala, Sto Cavo, Cavotopos, Merchia, Ruciolo, Spiaggia di Priotissa, CL Priotissa, Maloniti, Mairo, Tartara.[25]
             Σε δεύτερο χάρτη του νομού Ηρακλείου καταγράφει τα τοπωνύμια Co Matala, Gnissi, Chilidra, Peristera, Varcotopo, Merchiá, Calive, CL Priotissa, Maloniti f., Magero f., Limni.[26]
            Στον χάρτη του Nicolaus Visscher το 1638, καταγράφονται στην παραλία του κόλπου της Μεσαράς τα τοπωνύμια Ponta Matala (δύο φορές), Santο Cavο, Sto Carachi, Merchia, Ruciolo, Co Priotissa, Tartara[27].
            Στην ίδια παραλία ο Georgio Corner το 1639 παραθέτει τα τοπωνύμια Co Matala, Gnissi, Varcotopo, Chilidra, Peristera, Varcotopo, Tartara, Calivi, Cl di Priotissa, Maloniti f., Maero f.[28]
            Λίγα χρόνια αργότερα, το 1651, ο Μarco Boschini αποτυπώνει στον χάρτη του τα παρακάτω τοπωνύμια: Co Matala, Gnissi, Varcotopo, Shilidra, Peristera, Varcotopos, Calive, Co Priotissa, Maloniti F, Magero F[29].
            Ο κοσμογράφος της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας Vicenzo Coronelli το 1689 στον κόλπο της Μεσαράς καταγράφει τα τοπωνύμια: Ponta Matala, Val Matala, Santo Cavo, Sto Carachi, Cavatopos, Ruciolo, C. Priotissa, Tartara[30].
            Τα ίδια παραλιακά τοπωνύμια καταγράφει και ο Georg Mattheus Seutter (1725 περίπου): Ponta Matala, Ponta Matala, Santο Cavo, Sto Carachi, Cavatopos, Merchia, Ruciolo, Co Priotissa, Tartara[31].
            Από τα τοπωνύμια αυτά δεν διευκρινίζεται ποια ανήκουν σε οικισμούς και ποια σε θέσεις στρατιωτικού ενδιαφέροντος. Από τη συνολική τοπωνυμική έρευνα προκύπτει ότι σήμερα διατηρούνται σε χρήση τα τοπωνύμια Matala (το όνομα του οικισμού Μάταλλα), Priotissa (Πυργιώτισσα: ως όνομα της επαρχίας και ως μικροτοπωνύμιο του Τυμπακίου), Peristera (στον Περιστεριά, στα όρια της εδαφικής περιφέρειας Καμηλαρίου – Τυμπακίου, στην παραλία δυτικά του οικισμού Καλαμάκι), Maero ή Mairo ή Magero (ο χείμαρρος Μάγερος στο Τυμπάκι) και Limni (στη Λίμνη, τοπωνύμιο του Τυμπακίου στην περιοχή της Καταλυκής. η περιοχή παλαιότερα αλλά και σήμερα κάποιες φορές συγκέντρωνε όμβρια ύδατα και σχημάτιζε μικρή λίμνη, από την οποία σώζεται το «κουτούτο», ο αγωγός απορροής προς τη θάλασσα).
            Από τα υπόλοιπα τοπωνύμια το Merchia θα μπορούσε να συνδεθεί, όπως ήδη αναφέρθηκε, με τον οικισμό Μεγάλη Μάρκα, ο οποίος βρίσκεται υπό την εποπτεία του πύργου της Πυργιώτισσας την οθωμανική περίοδο (βλ. οικισμός Μεγάλη Μάρκα), το Gnissi με το τοπωνύμιο στο Νίσο των Πιτσιδίων και το Sto Carachi με τον πλησιέστερο φωνητικά οικισμό Χάρκα ή Χάρακα (βλ. οικισμός Χάρκα) ή λόγω της αγιωνυμίας ακόμα και με το τοπωνύμιο στη Θεοσύνη της περιφέρειας Πιτσιδίων.
            Γνωστά επίσης είναι τα ονόματα των ποταμών Maloniti και Tartara. Ο πρώτος είναι το όνομα που χρησιμοποιούν οι ενετοί για τον Γέρο Ποταμό και ο δεύτερος ο Κλημαθιανός ποταμός.
            Άγνωστα παραμένουν τα τοπωνύμια Cavotopos, Varcotopo, Sto Cavo, Shilidra, Ruciolo, Calive ή Calivi. Από αυτά το Ruciolo ίσως να μην αφορά σε τοπωνύμιο, αλλά σε περιγραφή του τοπίου. Ruciolo στα ιταλικά σημαίνει «κριθαράκι» αλλά και «σχίζα», «κομμένο κομμάτι». Πιθανότατα λοιπόν να περιγράφει κάποιο τμήμα του Κομμού με τις κάθετες απολήξεις. Το τοπωνύμιο Calive ίσως αναφέρεται σε περιοχή με πρόχειρες κατασκευές (καλύβες) που υπήρχαν κοντά στην παραλία. Μια τέτοια συνήθεια κατασκευής καλυβών, που χρησιμοποιούνταν ως θερινές κατοικίες για την εποπτεία και φύλαξη των κήπων, διατηρούνταν και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο Τυμπάκι, στην ευρύτερη περιοχή του σημερινού αεροδρομίου.
            Για την προέλευση του ονόματος της επαρχίας κυριαρχούσα άποψη είναι αυτή που υποστηρίζει ότι οφείλεται στο προσωνύμιο της Παναγίας, η οποία πήρε το όνομα Πυργιώτισσα από ένα βυζαντινό πύργο που πιθανόν να υπήρχε εκεί… (συνεχίζεται)


[1] Σώζεται λαϊκή παρετυμολογία για την προέλευση του ονόματος Μεσαρά: την περίοδο των κουρσάρικων επιδρομών, όταν αποβιβάστηκαν οι πρώτοι πειρατές, εντυπωσιασμένοι από το τοπίο αναφώνησαν «Messirak!», που σημαίνει «Ωραία όαση!» (Μαλεφιτσάκης 1949, σελ. 3)
[2] Fl. Cornelius, Creta Sacra, II, σελ. 238.
[3] Τσιρπανλής 1985, σελ. 180
[4] Santschi 1976, σελ. 279, αρ. εγγρ. 1271
[5] Buondelmondi  1981, σελ. 112
[6] Barozzi, σελ. 279
[7] φύλ. 100 από το αντίγραφο του Στέργιου Σπανάκη
[8]«CASTELLO PRIOTISSA Posto al Mar’ d’ Ostro nel mezzo della spiaggia, lontano dalla citta´ di Candia miglia 45. Ιl ditto castello non e´ cinto di muro, essendo stato abrusciato da corsari l’ anno 1558, et ha’ sotto di se li sottoscritti casali» Σπανάκης 1969, τομ. V, σελ. 119
[9] Ζαχαράκης 2004, σελ. 226-227,  βλ. σελ.
[10] Σταυρινίδης Μεταφράσεις, τόμ. Β΄, σελ. 343-344
[11] Σταυράκης 1890, σελ. 189
[12] Σταυρινίδης, Μεταφράσεις, τομ. Β΄, σελ. 343-344.
[13] Βλ. χάρτες σελ.
[14] Τριακόσια περίπου μέτρα νοτίως της εκκλησίας της Παναγίας της Πυργιώτισσας, στην περιοχή στο Βρουλιδερό, σώζεται το εκκλησάκι του Αγίου Πέτρου, το οποίο χτίστηκε στα θεμέλια του βενετσιάνικου ναού, που γκρέμισαν οι Γερμανικές δυνάμεις κατοχής για την κατασκευή του αεροδρομίου Τυμπακίου και ξανακτίστηκε μετά τον πόλεμο. Θεωρώ σχεδόν βέβαιο ότι στον συγκεκριμένο χώρο υπήρξε οικισμός, όπως και ανατολικότερα, στην περιοχή του Αφραθιά στον χώρο γύρω από το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου.
[15] Ζαχαράκης 2004, σελ. 296-297,  πιν. σελ.
[16] Ζαχαράκης 2004, σελ. 316-317, πιν. σελ.
[17] Πρακτικίδης 1983, σελ. 53
[18] Pashley 1994, σελ. 232-233
[19] Βλ. πιν. σελ.
[20] Καλομενόπουλος 1894, σελ. 172-173
[21] Καλομενόπουλος 1894, σελ. 177-178
[22] Καλομενόπουλος 1894, σελ. 178-179
[23] Καλομενόπουλος 1894, σελ. 179
[24] Σε άλλα σημεία του βιβλίου του το γράφει Κλῖμα. (σελ. 341)
[25] Κό(λπος) Ματάλων, Άγιο Ακρωτήρι, Καβότοπος, Μέρκια, Ruciolo, παραλία της Πυργιώτισσας, Μαλωνίτης, Μάιρος (Μάγερος), Τάρταρα. Ζαχαράκης 2004, σελ. 112-113 (ΧΧΙΙΙ), βλ. πιν. σελ.
[26] Κό(λπος) Ματάλων, Νησί, Χιλίντρα, Περιστέρα (Περιστεριάς;) Βαρκότοπος, Μερκιά, Καλύβες, Καστέλι Πυργιώτισσα, Μαλωνίτης ποταμός, Μάγερος, Λίμνη. Ζαχαράκης 2004, σελ. 112-113 (ΧΧΙΙΙβ) βλ. πιν. σελ.
[27] Ακρωτήριο Μάταλλα, Ακρωτήριο Μάταλλα, Ιερό Ακρωτήρι, Ιερό Χαράκι, Μέρκια, Κα(στέλι) Πυργιώτισσα, Τάρταρα. Ζαχαράκης 2004, σελ. 226-227, βλ. πιν. σελ.
[28] Κόλπος Μάταλλα, Νησί, Βαρκότοπος, Χιλίντρα, Περιστέρα (Περιστεριάς;), Βαρκότοπος, Τάρταρα, Καλύβι, Κα(στέλι) της Πυργιώτισσας, Μαλωνίτης ποταμός, Μάερος π(οταμός). .Ζαχαράκης 2004, σελ. 116-117, βλ. πιν.  σελ.
[29] Κό(λπος) Μάταλλα, Νησί, Βαρκότοπος, Χιλίντρα, Περιστεριάς, Βαρκότοπος, Καλύβες, Κα(στέλι) Πυργιώτισσα, Μαλωνίτης Π(οταμός), Μάγερος Π(οταμός). Ζαχαράκης 2004, σελ. 236-237, βλ. πιν. σελ.
[30] Ακρωτήριο Μάταλλα, Κοιλάδα Μάταλλα, Ιερό Ακρωτήρι, Ιερό Χαράκι, Καβάτοπος, Ruciolo,  Κα(στέλι) Πυργιώτισσα, Τάρταρα. Ζαχαράκης 2004, σελ. 293-299, βλ. πιν. σελ.
[31] Ακρωτήριο Μάταλλα, Ακρωτήριο Μάταλλα, Ιερό Ακρωτήρι, Ιερό Χαράκι, Καβάτοπος, Μέρκια, Ruciolo  Κα(στέλι) Πυργιώτισσα, Τάρταρα. Ζαχαράκης 2004, σελ. 316-317, βλ. πιν. σελ.