Η λαογραφική έρευνα στους οικισμούς των Αστερουσίων

Η λαογραφική έρευνα στους οικισμούς των Αστερουσίων

Στην εισήγησή μου αυτή θα επιχειρήσω να παρουσιάσω τις διάφορες καταγραφές και τις διάσπαρτες αναφορές λαογραφικού υλικού από την περιοχή των Αστερουσίων. Η αρχειακή έρευνα περιορίζεται στο αρχείο του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας (στο εξής ΚΕΕΛ), στο Λαογραφικόν Φροντιστήριον (στο εξής ΛΦ) του καθηγητή Γεωργίου Μέγα, τα χειρόγραφα του οποίου φυλάσσονται στην Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, στο Σπουδαστήριο Λαογραφίας (στο εξής ΣΛ) του καθηγητή Γεωργίου Σπυριδάκη, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Λαογραφικό Αρχείο (στο εξής ΛΑ), που δημιουργήθηκε από τον καθηγητή Μανόλη Βαρβούνη και φυλάσσεται στο Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Δεν ερευνήθηκαν και επομένως δεν εντάχθηκαν στην παρούσα εισήγηση τα αντίστοιχα λαογραφικά αρχεία των πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης και Ιωαννίνων. Σε επίπεδο βιβλιογραφίας καταγράφηκαν οι αυτοτελείς λαογραφικές εκδόσεις τοπικού ενδιαφέροντος και επιχειρήθηκε ο εντοπισμός αναφορών σε καταγραφή λαογραφικού υλικού από την περιοχή σε λαογραφικές εκδόσεις γενικότερου γεωγραφικού ενδιαφέροντος.

Προς αποφυγή κάθε παρερμηνείας θα ήθελα,κατ’ αρχάς,να τονίσω ότι η παρούσα ανακοίνωσή δεν στοχεύει, δεν πρέπει και δεν μπορεί να αποτελέσει τη βάση γέννησης τοπικισμών,τόνωσης του υπερεγώ ή εξιδανίκευσης ταυτοτήτων, που σε ορισμένες περιπτώσεις στην Κρήτη αγγίζει τα όρια συλλογικής σχιζοφρένειας, καθώς οι οικισμοί των Αστερουσίων δεν συνιστούν ανεξάρτητη πολιτισμική ζώνη, που ανέπτυξε δικά της διαφορετικά στοιχεία λαϊκού πολιτισμού, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του κρητικού λαϊκού πολιτισμού και επ’ ουδενί λόγω δεν πρέπει και δεν μπορεί να διαφοροποιηθούν από αυτόν. Η επιλογή του γράφοντος να περιορίσει γεωγραφικά την αρχειακή και βιβλιογραφική έρευνα στον ορεινό όγκο των Αστερουσίων υπαγορεύτηκε αποκλειστικά και μόνον από τον γεωγραφικό περιορισμό που ο τίτλοςτου συνεδρίου προσδιορίζει και όχι επειδή στην συγκεκριμένη περιοχή προκύπτουν εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού που την διαφοροποιούν από τον κρητικό πολιτισμικό κορμό.

Επιβάλλεται ακόμα να γίνει γεωγραφικός προσδιορισμός του όρου Αστερούσια. Στην αντίληψη του γράφοντος υπέπεσε ότι υπάρχει διαφοροποίηση στον προσδιορισμό των ορίων τους, καθώς από συζητήσεις με ντόπιους προέκυψε η διαπίστωση ότι δεν είχαν όλοι την ίδια αντίληψη για την έκταση του όρου. Προέκυψε επίσης η διαπίστωση ύπαρξης μιας τοπικιστικής άποψης που θέλει να θεωρεί ως Αστερούσια τους οικισμούς γύρω από την κορυφή Κόφινας, με απροσδιόριστα τόσο τα ανατολικάόρια του στην περιοχή της επαρχίας Βιάννου, όσο και τα αντίστοιχα δυτικά στην περιοχή της κάτω Μεσαράς. Τελικά κρίθηκε ο καθορισμός του ορεινού όγκου των Αστερουσίων με γεωμορφολογικά κριτήριαμε ανατολικό όριο τον ρου του ποταμού Αναποδάρη και δυτικό την περιοχή της Ιεράς Μονής Οδηγήτριας και το φαράγγι του Μάρτσαλου, δηλαδή το ακρωτήριο Λίθινο, περιοχή με μακρά μοναστική παράδοση. Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει τους οικισμούςτων οποίωνη εδαφική περιφέρεια, εκτείνεται και στον ορεινό όγκο των Αστερουσίων: Άης Κύριλλος, Αγιά Φωθιά,  Άη Νικόλας, Ακάμωτος, Αληθινή, Αμύγδαλος, Αντισκάρι, Απεσωκάρι, Αχεντριάς, Βασιλικά Ανώγεια, Βασιλική, Βορεινό Μετόχι, Δέρματος, Διονύσι, Δοράκι, Εθιά, Καντήλα, Καπετανιανά, Καστελλιανά, Κουμάσα, Κουσές, Κρότος, Λήσταρος, Λούκια, Μεσοχωριό, Μιαμού, Μουρνιά, Παναγιά, Παρανύφοι, Πέρι, Πετριάς, Πηγαϊδάκια, Πλώρα, Πόμπια, Πρινιάς, Πύργος, Ροτάσι, Σκινιάς, Στάβιες, Στέρνες, Τρεις Εκκλησές, Τσούτσουρος, Φαβριανά, Φιλίππω, Φλαθιάκες, Φουρνοφάραγκο, Χάρακας[1].

Η λαογραφική έρευνα κατέγραψε στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού στους οικισμούς:

Αγιά Φωθιά:

1.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ. 70-73.

2.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης, τόμ. Β΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 162-164

Αληθινή:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ[2], Τοπωνυμικός κατάλογος Αληθινής, αρ.κατ.[3] 389, 801 Α

2.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 33, 34-36, 95-96, 129-`130, 135-136, 142, 143, 145-149, 150, 151, 152, 154, 160—162, 170, 179-180, 188-189, 191-192, 198-199, 201-202, 209, 214, 220, 221-222, 310, 325-326, 341, 345, 346-347, 348, 351, 354, 357, 361, 364, 371-372, 391, 398.

3.      Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 32, 34-35, 43, 46, 53-54, 68-6972-73, 95, 96-97, 103-104, 105, 109, 115, 118, 122, 130, 144, 148-149, 158, 180.

Αντισκάρι:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Αντισκαρίου, αρ. κατ. 613, 339 Α

2.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 337-338,

Απεσωκάρι:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Απεσωκαρίου, αρ. κατ. 150 Α

2.      Γεώργιος Ψαράκης, Παραμύθια από το Απεσωκάρι και τις Φλαθιάκες Ηρακλείου Κρήτης, ΛΦ1882,1958[4].

3.      Στυλιανή Γεωργ. Μελαμπιανάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Απεσωκαρίου, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ.[5] 2789, 1976

4.      Στυλιανή Αντων. Μελαμπιανάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης από το χωριό Απεσωκάρι, της επαρχίας Καινουρίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης.ΣΛ α.α.χ. 3259, Χριστούγεννα 1977-Πάσχα 1978.

5.      Ανδρέας Λενακάκης, Τοπωνυμική έρευνα του οικισμού Απεσωκάρι Ηρακλείου, Παλίμψηστον τ. 28 (άνοιξη 2012) σελ. 173-186.

Αχεντριάς:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Αχεντριά, αρ. κατ. 351 Α

2.      Αριστοφάνης Χουρδάκης, Παραμύθια περιοχής Αρκαλοχωρίου, Ηράκλειο 2003, σελ. 11-14.

Βασιλικά Ανώγεια:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Βασιλικών Ανωγείων, αρ. κατ. 163 Α

2.      Ηλίας Γ. Μετοχιανάκης, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ Βασιλικών Ανωγείων, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ 1114, 1970

Βασιλική:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Βασιλικής, αρ. κατ. 122 Α

2.      Εμμανουήλ Αλεγκάκης, Λαογραφική έρευνα σχετική με τα έθιμα από Απόκρεων έως Αναλήψεως εκ του χωρίου Βασιλικής, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 557, 1968

3.      Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 111, 152, 163, 186, 195, 196. 557.

Διονύσι:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Διονυσίου, αρ. κατ. 391 Α

2.      Κωνσταντίνος Σταματάκης, Συλλογή λαογραφικού υλικού εκ Κρήτης, Τόπος συλλογής: Διονύσιον Μονοφατσίου Ηρακλείου, ΣΛ α.α.χ. 02848. 1964, (ειδήσεις περί ποιμενικού βίου, μουσικών λαϊκών οργάνων και κτηνιατρικής). 

3.      Αικατερίνη Τσατσάκη, Συλλογή λαογραφικού υλικού εκ του χωρίου Διονύσιον, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 2179, 1973-1974.

4.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 255-265

5.      Αριστοφάνης Χουρδάκης, Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα, βιβλίο 2^ο,  έκδ. 4^η Ηράκλειο 2014, σελ. 18-19, 55-56, 115-116, 257-265. 2302.

6.      Μαρία Σταματάκη, Το Διονύσι της Μεσαράς, θέματα ιστορίας και λαϊκού πολιτισμού, έκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Διονυσίου «Άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης», 2014 (σσ. 320).

Δοράκι:

1.      Σήφης Κοσόγλου, Ο λαϊκός ριμαδόρος ΒασίληςΤριγωνάκης, Αμάλθεια τόμ. ΙΒ, τεύχ. 47(Απρίλιος-Ιούνιος 1981), σελ.139-143

Εθια:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Εθιάς, αρ. κατ. 162 Α

2.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ.  123

3.      Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών – Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ, Μουσική καταγραφή στην Κρήτη 1953-1954, τόμ. Α΄, επιμέλεια: Λάμπρος Λιάβας, Αθήνα 2006, σελ.108, τόμ. Β΄, σελ. 71-73.

4.      Ειρήνη  Ιωάν. Καρτσωνάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Εθιά, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 1749, 1973

5.      Μιχελάκη Όλγα, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Εθιά, της επαρχίας Μονοφατσίου, του Νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 2274, 1975

6.      Στυλιανή Ιωάν. Καρτσωνάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης σχετικά με τον Πνευματικό βίο από το χωριό Εθιά, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 2785, 1976

7.      Αγαθάγγελος Αγγελιδάκης, Εθιά: οι ρίζες μας, Ηράκλειο 1996

8.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 255-265

9.      Μαρία Καλεντάκη, Εθιά…πώς να σε ξεχάσω!, Ηράκλειο 2013

10.  Αριστοφάνης Χουρδάκης, Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα, βιβλίο 2^ο,  έκδ. 4^η, Ηράκλειο 2014, σελ. 44-45, 106-107.

Καντήλα:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Καντήλας, αρ. κατ. 176, 561 Α

2.      ΣΛ α.α.χ. 1751^Α, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Καντίλα (η), της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης. 1973

Καπετανιανά:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Καπετανιανών, αρ. κατ. 179 Α

2.      Λυδία Ιωάνν. Καστρινογιάννη, Συλλογή λαογραφικού υλικού εκ του χωρίου Καπετανιανά, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 1567, 1972

3.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ.  118-120.

4.      Ερωφίλη Κων. Σταματάκη, Συλλογή λαογραφικού υλικού από το χωριό Καπετανιανά (τα), της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 3405, 1978-79

5.      Περίανδρος Επιτροπάκης, Συνοπτική θεώρηση του κρητικού παραδοσιακού σπιτιού, στο Ηράκλειο και η περιοχή του, διαδρομή στο χρόνο, στο το Ηράκλειο και η περιοχή του, διαδρομή στο χρόνο, Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, Ηράκλειο 2004, σελ. 447-477

6.      Γιώργης Σταματάκης, Οφτό ρύζι, το καπετανιανόΛαμπριανό, Κρητικό Πανόραμα, τ. 15, 2006, σελ. 149-173

7.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 103-104, 201, 211.

8.      Γιώργης Σταματάκης, Ο πολιτισμός του βασιλικού, Κρητικό Πανόραμα, τ. 29, 2008, σελ. 114-129

9.      Νίκος Ψιλάκης, Ροδαρές, Ύμνος στην άνοιξη, Κρητικό Πανόραμα, τ. 26, 2008, σελ. 88-107

10.  Γιώργης Σταματάκης, Ξινόχοντρος, πάει με όλα…, Κρητικό Πανόραμα, τ. 37, 2010, σελ. 162-181

Καστελλιανά Άνω - Κάτω:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Άνω Καστελλιανών, 953 / αρ. πρ.[6] 2462. Τοπωνυμικός κατάλογος Κάτω Καστελλιανών 507 Α / αρ. πρ. 2463

2.      Θωμάς Μακράκης, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ Κάτω Καστελλιανών Μονοφατσίου Κρήτης,ΚΕΕΛα.α.χ. 02856, 1963

3.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ. 106-107. 

Κουμάσα: 

1.      Σταμάτιος Χαχλάκης[7], Μύθος Κουμάσας Μονοφατσίου Ηρακλείου Κρήτης, ΛΦ 1837, 1959[8]

2.      Ε. Κογκάκης, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ Κουμάσας Μονοφατσίου Κρήτης, ΚΕΕΛ α.α.χ. 02858, 1963

Κουσές:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Κουσέ, αρ. κατ. 137 Α

2.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ.  134, 138-139, 168.

3.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης, τόμ. Β΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 98, 145-147, 220.

4.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης, τόμ. Γ΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 69

5.      Πολιτιστικός Σύλλογος Κουσέ «Μιχάλης Κουρμούλης», Το δημοτικό τραγούδι στον Κουσέ, επιμέλεια: Ανδρέας Λενακάκης, έκδ.», Κουσές 2012

Κρότος:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Κρότου, αρ. κατ. 89 Α

2.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης τόμ. Β΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 158-159

Λήσταρος:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Λήσταρου, αρ. κατ. 861, 110, 530 Α

2.      Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 212.

Λούκια:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Λούκιας, αρ. κατ. 621 Α

2.      Εμμανουήλ Μακρυγιαννάκης, Έθιμα λαϊκού εορτολογίου και έθιμα του γάμου Λούκιας Ηρακλείου Κρήτης, ΛΦ 896 (αχρονολόγητο)[9]

3.      Νίκος Ψιλάκης, Ροδαρές, Ύμνος στην άνοιξη, Κρητικό Πανόραμα, τ. 26, 2008, σελ. 88-107

Μεσοχωριό:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Μεσοχωριού, αρ. κατ. 454 Α

2.      Μαυριτσάκη Φωτεινή, Μεσοχωριό Ηρακλείου, ΛΑ α.α. 1465, 2003-2004[10].

Μιαμού:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Μιαμούς, αρ. κατ. 460 Β

2.      Αικατερίνη Μανιδάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Μιαμούς, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 1229, 1971

3.      Μαρία Εμμ. Τσαντηράκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Μιαμού, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 2940, 1976-77         

Παναγιά:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Παναγιάς, αρ. κατ. 887 Α / αρ. πρ. 2472

2.      Σταματάκης Γιώργης, Έρημα χωριά, Οι Πόλες, Κρητικό Πανόραμα, τ. 20, 2007, σελ. 1052-174

Παρανύφοι:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Παρανύφων, αρ. κατ. 371 Α

2.      Γεώργιος Αικατερινίδης. Λαογραφική συλλογή εξ αποστολής εις Κρήτην, νομόν Ηρακλείου, 15.7–16.8.1964. Τόποι συλλογής: Παράνυμφοι Μονοφατσίου, Ζαρός, Βορίζια (τα ) Καινουργίου, Κρουσών (ο), Μαλεβιζίου, Καμάραι Πυργιωτίσσης. ΚΕΕΛ α.α.χ.  02884, 1964

3.      Όλγα Μιχελάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Παράνυμφοι, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 2787, 1975

4.      Όλγα Μιχελάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Παράνυμφοι, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 2275, 1975

5.      Γεώργιος Αικατερινίδης, Ζώστε …το χωριό, Παράνυμφοι Ηρακλείου, Αρχαϊκή τελετουργία εν έτει 2004, Κρητικό Πανόραμα, τ. 5, 2004, σελ. 70-95

6.      Νίκος Ψιλάκης, Τελετουργίες περισχοινισμών, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Καρμάνωρ, 2005, σελ. 258-262

Πηγαϊδάκια:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Πηγαϊδακίων, αρ. κατ. 768, 158 Α

2.      Ειρήνη-Βικτωρία Δ. Κούτη, Συλλογή λαογραφικής ύλης χωρίον Πηγαϊδάκια, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 1574, 1972

3.      Αικατερίνη Δράκ. Πιταροκοίλη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Πηγαϊδάκια, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 2941, 1976-77

4.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 155-156, 212-213, 273.

5.      Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 32-33, 42, 60, 88-89, 109, 110, 144.

Πλώρα:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Πλώρας, αρ. κατ. 624, 158 Α

2.      Γεώργιος Χριστοφακάκης, Λαογραφικόν υλικόν εκ Πλώρας Καινουργίου Ηρακλείου, ΚΕΕΛ α.α.χ. 02850, 1963

3.      Ευτυχία Νικ. Κτιστάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης από το χωρίονΠλώραν Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ.1751, 1972-1973.

4.      Ευτυχία Νικ. Κτιστάκη, Συλλογή Λαογραφικής Ύλης εκ του χωρίου Πλώρας της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 2269, 1975

Πόμπια :

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Πόμπιας, αρ. κατ. 338 Β

2.      Guy Burgel, Pobia. Étude Géografique d’ um Village Creétois, Centre des Sciences Sociales d’ Athènes, Athènes 1965 (σελ. 148)

3.      Αικατερίνη Κων. Κουμαντάκη, Συλλογή λαογραφικού υλικού από το χωριό Πόμπια, της επαρχίας Καινουργίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης,ΣΛ α.α.χ. 2788, 1976

4.      Μανόλης Ι. Πιτυκάκης, Δημοτικά τραγούδια στην ανατολική Κρήτη, Νεάπολις Κρήτης 1975, σελ. 160.

5.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ. 35-36, 59, 73-74, 79-80, 195-196.

6.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης, τόμ. Β΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 60-65, 114, 131, 142, 223, 226. 

7.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης, τόμ. Γ΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 109.

8.      Παπαδάκη Φωτεινή, Πόμπια Ηρακλείου Κρήτης, ΛΑ α.α. 775, 2000-2001[11]

9.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 22-23, 28-29, 37-46, 64-65, 85-86, 87-88, 89-92,97-100, 101-103,  109-110, 125, 152, 158, 169, 182-183, 205-206, 207-208, 211-212, 269-270, 298-299, 304, 329, 331-332, 345, 346, 347-348, 351, 354-356, 358, 361, 362-363, 366-369, 372-373, 389,  394-396.

10.  Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 33-34, 36μ 38, 42, 50-5152-5354-55, 58-60, 62-64, 68, 69-70, 73-74, 83, 84, 90, 93-94, 97, 103, 105, 108, 112, 120-121, 123, 125, 126-127, 134-136, 144, 149, 156, 173, 206.

Πρινιάς:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος, αρ. κατ. 907 Α / αρ. πρ. 2476

2.      Αριστοφάνης Χουρδάκης, Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα, βιβλίο 2^ο,  έκδ. 4^η Ηράκλειο 2014, σελ. 45-46.

Πύργος:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος, αρ. κατ. 155 Α

2.      Ιωάννης Βελεγράκης, Παραδόσεις, έθιμα και δημοτικά τραγούδια Πύργου Κρήτης, ΛΦ 132 (χωρίς χρονολόγηση)[12]

3.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ.  117, 136

4.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης τόμ. Β΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 214, 218

5.      Ζαχαρίας Καλοχριστιανάκης, Ο Πύργος Μονοφατσίου. Ιστορία, θρησκεία, λαογραφία, έκδ. Ενορία Πύργου Μονοφατσίου 2009

6.      Αριστοφάνης Χουρδάκης, Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα, βιβλίο 2^ο,  έκδ. 4^η Ηράκλειο 2014, σελ. 1^ο8-109.

Ροτάσι:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Ροτασίου, αρ. κατ. 23 Α

2.      Γεώργιος Τερζάκης, Συλλογή λαογραφικού υλικού εκ Ρωτασίου, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 269 (αχρονολόγητο)

3.      Θεοχάρης Δετοράκης, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειο 1976, σελ.  179-181.

4.      Αριστοφάνης Χουρδάκης, Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα, βιβλίο 3^ο, έκδ. 2^η Ηράκλειο 2007, σελ. 44-45, 77-78, 107.

5.      Αριστοφάνης Χουρδάκης, Τα ξετσίπωτα της Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σελ. 20-21.

6.      Αριστοφάνης Χουρδάκης, Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα, βιβλίο 2^ο, έκδ. 4^η Ηράκλειο 2014, σελ. 13, 59, 64-65, 105-106, 107-108, 109-110, 185, 196-197.

Σκινιάς:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Σκινιά, αρ. κατ. 406 Α

2.      Μαρία Δημ. Σηφάκη, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Σκινιά, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 2268, 1975

Στάβιες:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Σταβιών, αρ. κατ. 864 Α

2.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 27-28, 105-106, 154-155, 310.

3.      Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 85, 98, 149-150, 156.

Στέρνες:

1.        Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Στερνών, αρ. κατ. 581 Α / αρ. πρ. 2479

Τρεις Εκκλησές:

1.      Ζαχαρίας Καλοχριστιανάκης, Οι Τρεις Εκκλησιές των Αστερουσίων, Αθήνα 2008

2.      Ζαχαρίας Καλοχριστιανάκης, Η χλωρίδα και η πανίδα των Τριών Εκκλησιών και η περιβαλλοντική απειλή, Εφημερίδα «Η Φωνή των Τριών Εκκλησιών», αριθ. φύλλου 4/2009, σελ. 8

Φαβριανά:

1.      Χατζημανώλη Φωτεινή, Συλλογή λαογραφικού υλικού εκ του χωρίου Φαβριανά, της επαρχίας Μονοφατσίου, του νομού Ηρακλείου, της νήσου Κρήτης, ΣΛ α.α.χ. 255, 1967

Φλαθιάκες:

1.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Φλαθιακών, αρ. κατ. 120 Β

2.      Γεώργιος Ψαράκης, Παραμύθια από το Απεσωκάρι και τις Φλαθιάκες Ηρακλείου Κρήτης, Λ.Φ. α.α. 1882, 1958[13]

3.      Παναγιώτης Ι. Καμηλάκης, Λαογραφική αποστολή εις νομόν Ηρακλείου Κρήτης(14 – 28 Αυγούστου 1976), Τόποι συλλογής: Πιτσίδια, Πετροκεφάλι, Μοίρες, Φλαθιάκες, Καμάρες, Ηρακλείου Κρήτης. ΚΕΕΛ α.α.χ. 03890, 1976,

Φουρνοφάραγκο:

1.      Γεώργιος Κονταξάκης, Συλλογή λαογραφικού υλικού εκ Φουρνοφαράγγου Μονοφατσίου Κρήτης, ΚΕΕΛ α.α.χ. 2830, 1963

Χάρακας:

1.      Μαρία Λιουδάκη, Κρητικά τραγούδια, Επετηρίς εταιρείας Κρητικών Σπουδών, τόμ. Δ (1941), σελ. 230

2.      Αρχείο ΕΚΙΜ, Τοπωνυμικός κατάλογος Χάρακα, αρ. κατ. 259, 260, 764 Α

3.      Ευαγγελία Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκη, Λαογραφία Κρήτης, τόμ. Β΄, Ηράκλειο 1982, σελ. 160.

4.      Καλοχριστιανάκη Χαρά, Ζεάκηκλαίρη, Σωμαράκη Πελαγία, Ροδόπουλος Στάθης, Γυμνάσιο Χάρακα, Τρεις γενιές…μια ιστορία, 1920-2005, Ενιαία Επιτροπή Γυμνασίου-Λυκείου Χάρακα, Νοέμβριος 2005

5.      Αντρέας Λενακάκης, Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. Αντίλαλος 2007, σελ. 53.

Από τις προαναφερθείσες δημοσιεύσεις μόνον η εργασία του  GuyBurgel,Pobia. ÉtudeGéografiqued’ umVillageCreétoisπληροί τα χαρακτηριστικά μιας ολοκληρωμένης ανθρωπογεωγραφικής μελέτης ενός οικισμού στις αρχές της δεκαετίας του 1960, χρήσιμης ωστόσο και για τη λαογραφική έρευνα, ειδικότερα σε ότι αφορά στην κατοικία και στις ασχολίες των κατοίκων.

Οι καταγραφές του ΚΕΕΛμε α.α.χ. 02884 και 03890 των συντακτών του Κέντρου Γεωργίου Αικατερινίδη και Παναγιώτη Καμηλάκη αντίστοιχα έχουν γίνει από ειδικούς επιστήμονες και ένα μέρος τους πραγματοποιήθηκε στους αστερουσιανούς οικισμούςΠαρανύφους και Φλαθιάκες. Όλες οι υπόλοιπες αφορούν σε πολλές εκατοντάδες σελίδων λαογραφικής ύλης καταγραμμένης από δύο κατηγορίες συλλογέων: η πρώτη περιλαμβάνει φοιτητές των φιλοσοφικών σχολών των συγκεκριμένων πανεπιστημίων και μετεκπαιδευόμενους δασκάλους[14]. Οι καταγραφές αυτές εντάσσονται στο πλαίσιο του μαθήματος της λαογραφίας, ως προϋπόθεση της βαθμολόγησής τους στο μάθημα της λαογραφίας. Οι συνθήκη αυτή πιθανότατα τους οδήγησε σε πρακτικές που ξεφεύγουν από τις οδηγίες που δόθηκαν για τη συλλογή του λαογραφικού υλικού[15], χωρίς τούτο ωστόσο να μειώνει την αξία τους, επειδή λόγω της εξοικείωσης των συλλογέων με το χώρο και τους ανθρώπους του[16] μπόρεσαν να συλλέξουν πολύτιμο υλικό, που ίσως να ήταν αδύνατον για τον συστηματικό ερευνητή.Στην πλειοψηφία τους οι συλλογείς κατέγραψαν στοιχείατου λαϊκού πολιτισμού των οικισμών καταγωγής τους ή οικισμών που μπορούσαν να κινηθούν με οικειότητα, λόγω της προσωπικής σχέσης με ορισμένους από τους κατοίκους τους. Σε συγκεκριμένες περιπτώσεις υπάρχουν περισσότερες της μιας καταγραφές σε ένα οικισμό, γεγονός που επιτρέπει στο μελετητή να τις συγκρίνει, να συμπληρώσει την μια με την άλλη, να έχει δηλαδή πληρέστερη λαογραφική εικόνα του οικισμού και να εξάγει ασφαλέστεραεπιστημονικά συμπεράσματα.

Την δεύτερη ομάδασυλλογέων αποτελούν ντόπιοι λόγιοι ή ειδικοί επιστήμονες που  συγκέντρωσαν λαογραφική ύλη της ευρύτερης περιοχής της Μεσαράς ή και της Κρήτης και οι οποίοι έδωσαν στις εργασίες τους τη μορφή ευρύτερων μελετών, που είδαν το φως της δημοσιότητας ως αυτόνομες εργασίες ή μονογραφίες. Οι συλλογές του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών – Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως ΜερλιέΜουσική καταγραφή στην Κρήτη 1953-1954, με την καταγραφή, μεταξύ των άλλων, και του τραγουδιού της βοσκοπούλας με τον γνωστό ποιητάρη Μανόλη Λουλάκη και τις Μαρία Κακουδάκη[17] και Μαρία Κατσαπρακάκη, τα Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης του Θεοχάρη Δετοράκη, Η θανή στην Κρήτη του Γιάννη Καραταράκη (Στεργιογιάννη)[18], της Ευαγγελίας Λαμπιθιανάκη-Παπαδάκηη Λαογραφία Κρήτης, τα Δημοτικά Τραγούδια στη Μεσαρά, και οι Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαράτου Ανδρέα Λενακάκηκαι οι Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτητου Νίκου Ψιλάκηκαλύπτουν λαογραφική ύλη ευρύτερων περιοχών της Κρήτης. Οιόποιες αναφορές στους (α)στερουσιανούς οικισμούς είναι αποσπασματικές και αφορούν στην πλειοψηφία τους σε δημοτικά τραγούδια, γηθειές και θρησκευτικά ήθη και έθιμα. Στο βιβλίο του Ν. Ψιλάκη υπάρχουν διάσπαρτες πληροφορίες γιαέθιμα της περιοχής, που επιβιώνουν ως τις μέρες μας, όπως οι λεράδες(σελ. 106-108), η πορεία των ανθοφόρων (σελ. 132), οι χελιδονοφωλιές (σελ. 141), το φοβέρισμα (σελ. 181) κ.ά.ενώ ο Στεργιογιάννης καταγράφει ταφικά έθιμα μεταξύ άλλων και από τα Καπετανιανά, τον Ακάματο, το Αντισκάρι. Το ίδιο ισχύει και για το βιβλίο του Αντώνη ΤσιριγωτάκηΟ κλήδονας και οι μαντινάδες του[19], του οποίου η έκδοση αφορά στην καταγραφή του εθίμου του κλήδονα στον Πύργο, χωρίς ωστόσο να αναφέρεται ρητά το όνομα του οικισμού.

Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε το περιοδικό Κρητικό Πανόραμα[20], στου οποίου τις σελίδες θα συναντήσουμε κείμενα του Γιώργη Σταματάκη λαογραφικού ενδιαφέροντος, όπως Τα ιερά μήλα του Κόφινα[21] και  Ο πολιτισμός του βασιλικού[22],εκτός από τη σειρά Γράμμα από τα Καπετανιανά, στην οποία ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να αναγνωρίσει στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού του οικισμού Καπετανιανά και ο ειδικός επιστήμονας θα αναζητήσει στις διασκευασμένες εύθυμες ιστορίες τα γνήσια λαογραφικά στοιχεία, που αποτελούν βιώματα του συγγραφέα στην ιδιαίτερη παρτίδα του.Ο ίδιος ερευνητής έχει δημοσιεύσει σε φύλα της εφημερίδας «Δημοκράτης» του Ηρακλείου κείμενα ανάλογου ενδιαφέροντος, όπως Οι Αλατσάδες του Λιβυκού, Η Αστερούσια Συμμαχία και το Λουσούδι, Στην Κάρια, Στο έμπα του Ιούνη, Οι Μηλίτσες του Κόφινα, Τα Ιερά μήλα του Κόφινα κ.α. καθώς και Οι Αλατσούλες[23] καιΤα μητάτα των Αστερουσίων[24]στην «Φωνή των Τριών Εκκλησιών»[25]

Συστηματική προσπάθεια έγινε και από τον γράφοντα στη συλλογή Το δημοτικό τραγούδι στον Κουσέ, στην οποία επιχειρήθηκε να συγκεντρωθούν σε έναν τόμο τα τραγούδια ενός οικισμού. Το βιβλίο περιέχει υλικό ερανισμού από παλαιότερες εκδόσεις αλλά και προσωπικές καταγραφές, σύγχρονες και παλαιότερες, από κατοίκους του οικισμού[26].

Στον τομέα της θρησκευτικής λαογραφίας η περιοχή των Αστερουσίων διαθέτει έναν ανεκτίμητο θησαυρό. Συστηματική μελέτη για την καταγραφή της θρησκευτικής ιστορίας των Αστερουσίων και κυρίως της μεγάλης μοναστικής παράδοσης δεν έχει γίνει ακόμα. Υπάρχουν επιμέρους εργασίες, δημοσιεύσεις σε περιοδικά και ανακοινώσεις σε συνέδρια, που δίνουν μια ικανοποιητική εικόνα της μοναστικής ζωής και των θρησκευτικών εθίμων της περιοχής. Στο βιβλίο του Ν. Ψιλάκη Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη καταγράφηκαν τα θρησκευτικά έθιμα της περιοχής, που επιβιώνουν ως τις μέρες μας, όπως ο Αγιασμός του κοπαδιού (σελ. 42), τα κουδούνια στον αγιασμό (σελ. 42, 45), οι λεράδες (σελ. 106-108), οι Απόκριες στη μονή Απεζανών (σελ.110), η πορεία των ανθοφόρων (σελ. 132 και 146), το χαράκι του Αγίου Παύλου στα Καπετανιανά (σελ. 253), η εορτή των Οσίων Παρθενίου και Ευμενίου στον Κουδουμά (σελ. 256), τελετουργίες περισχοινισμών (σελ. 258-262),οι δεκαπενταριστές στον Μάρτσαλο (σελ. 287-288), ο επιτάφιος του δεκαπενταύγουστου στο Μάρτσαλο (σελ. 289, 292-293), η ευλογία των καρπών της Πρωτοσεπτεμπριανής (σελ.314), η Οχτωσετεμπριανή στον Κόφινα (σελ. 324-326, οι διαδοχικές λατρείες στο ιερό κορυφής του Κόφινα (σελ. 333-338), οι αναλογικοί ραντισμοί (σελ. 398) κ.ά. Σχετικές πληροφορίες μπορεί να αναζητηθούν στην παρακάτω ενδεικτική βιβλιογραφία:

1.    Το Ηράκλειον και ο Νομός του, εκδ. Νομαρχίας Ηρακλείου, Ηράκλειο 1971, σελ. 457-458 (Μονή Απεζανών), σελ. 464 -467 (Μονές Κουδουμά και Οδηγήτριας)

2.    Στέργιος Σπανάκης, Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, Ηράκλειο 1991, τόμ. Α΄, σελ. 119-120 (Μονή Απεζανών), σελ. 425 (Μονή Κουδουμά), τόμ. Β΄, σελ. 592-594 (Μονή Οδηγητρίας)

3.    Νίκος Τσικνάκης, Η Ιερά Μονή Οδηγητρίας και τα παρεκκλήσια της, Πετροκεφάλι 1991

4.    Ανδρέας Νανάκης, Βιογραφία των εν τη Μονή Κουδουμά ευρισκομένων, Αμάλθεια, τ.78-79 (1989)

5.    Νίκος Ψιλάκης, Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης, τόμ. Α΄, σελ. 206-238 (Μονή), σελ. 239-260 (Μονή Απεζανών), σελ. 261-290 (Μονή Κουδουμά-Κόφινας)

6.    Χρυσόστομος Παπαδάκης, Οι 'Οσιοι Παρθένιος και Ευμένιος και η Ιερά Μονή Κουδουμά, 2003

7.    Νίκος Ψιλάκης, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2005

8.    Περιοδικό «Κουδουμιανά μηνύματα», Οκτώβριος 2007 –Δεκέμβρης 2011

9.    Μαρία Καδιανάκη, Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Οδηγητρίας και τα ερημητήριά της, έκδ. Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Οδηγητρίας, 2008

10.    Έφη Ψιλάκη, Το θρησκευτικό προσκύνημα ως περιηγητικός προορισμός. Ένα παράδειγμα από την Κρήτη του 1930 και το ναό του Αποστόλου Παύλου στους Καλούς Λιμένες, Πρακτικά 1^ου Διεθνούς Διεπιστημονικού Συνεδρίου «Εν Γορτύνη και Αρκαδία εγένετο…» Ηράκλειο 2014, σελ. 489-503

Ο κατάλογος αυτός συμπληρώνεται με τις εισηγήσεις του παρόντος συνεδρίου:

1.    Παρθένιος Βουλγαράκης, Ασκητισμός και Μοναχισμός στα Αστερούσια – Προσφορά στην Ορθοδοξία

2.    Νίκος Ψιλάκης, Μορφές μοναστικής άσκησης στον ορεινό όγκο των. Αναχωρητισμός και οργανωμένος μοναχισμός

3.    Αμαλία Κουμπούρα, Το θαύμα και το τάμα σε σχέση με τη θρησκευτική πίστη και τη θρησκευτική συμπεριφορά στην παραδοσιακή κοινωνία των Αστερουσίων

4.    Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, Η Αγιότητα που χαμογελάει. Ευμένιος Σαριδάκης : Ο γελαστός άγιος των Αστερουσίων

5.    Κωστής Η. Παπαδάκης, Σχέσεις Αστερουσίων και επαρχίας Αγίου Βασιλείου – Βίοι παράλληλοι ( με έμφαση στην εκπαίδευση και στον θρησκευτικό πολιτισμό )

Στο επίπεδο της γλωσσικής έρευνας η πρώτη καταγραφική προσπάθεια αφορά στα τοπωνύμια. Η τοπωνυμική έρευνα στην περιοχή των Αστερουσίων ξεκίνησε και, δυστυχώς, σταμάτησε τα έτη 1952-1953 με πρωτοβουλία της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών (ΕΚΙΜ), σε συνεργασία με τους δασκάλους της εποχής, οι οποίοι ανέλαβαν το δύσκολο έργο της καταγραφής των τοπωνυμίων των οικισμών. Από τους στερουσιανούς οικισμούς δεν καταγράφηκαν οι: Άης Κύριλλος, Αγιά Φωθιά,  Άη Νικόλας, Ακάμωτος, Αμύγδαλος, Δέρματος, Δοράκι, Παρανύφοι, Πέρι, Πετριάς, Φαβριανά, Φιλίππω και Φουρνοφάραγκο, στους οποίους πιθανότατα δεν λειτουργούσε δημοτικό σχολείο και οι οποίοι περιμένουν ακόμα και σήμερα τους φιλόπονους και ευαίσθητους κατοίκους της περιοχής, που θα μπουν στον κόπο να καταγράψουν τα τοπωνύμια και είτε να τα εκδώσουν οι ίδιοι είτε να εμπλουτίσουν το τοπωνυμικό αρχείο της ΕΚΙΜ σώζοντας έτσι ένα σημαντικό πολιτιστικό στοιχείο της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Από τους νεότερους μελετητές ο Ζαχαρίας Σμυρνάκης έχει δημοσιεύσει τα τοπωνύμια Σκυλές και Μετζολατί[27] και στο εν εξελίξει συνέδριό μας «Το όνομα Αστερούσια και το πρόβλημα της ερμηνείας του». Με ενδιαφέρον περιμένουμε και την εισήγηση της Αταλάντης Μιχελογιαννάκη «Ανάγνωση» σε τοπωνύμια των Αστερουσίων» και τα ακτωνύμια  και νησιωνύμια των Αστερουσίων[28].

Ειδική μνεία επιβάλλεται να γίνει για τις δυο λεξικογραφικές εργασίες του Αντώνη Τσιριγωτάκη. Πρόκειται για δυο λεξικά με τίτλο Κρητών διάλεκτος[29] και Θησαυρός της κρητικής διαλέκτου[30], που αποτελεί νεότερη και συμπληρωμένη έκδοση του πρώτου. Τα λεξικά αυτά δεν αφορούν βέβαια αποκλειστικά στο γλωσσικό πλούτο των Αστερουσίων, αλλά σ’ ολόκληρη την κρητική διάλεκτο, η βάση τους όμως στηρίζεται στη γενέτειρα του λεξικογράφου και τον τόπο που ζει και κινείται, δηλαδή την περιοχή που ερευνούμε, καταγράφοντας μάλιστα και λέξεις που, ίσως, βρίσκονται σε χρήση μόνο στα Αστερούσια. Ενδεικτικά αναφέρω το λήμμαη ζάκα, που για πρώτη φορά καταγράφεται στα κρητικά λεξικά. Τα βιβλία έχουν και λαογραφικό ενδιαφέρον καθώς στην ανάλυση των λημμάτων ενυπάρχουν στοιχεία λαογραφίας (μαντινάδες, παροιμίες, ερμηνεία εργαλείων, πληροφορίες για μαιευτική, γεωργία, κτηνοτροφία κ.ά.).

Στον τομέα της παραδοσιακής μουσικής στην περιοχή πρώτη υλοποιείται από τον SamuelBaudeBovy στις 13 Απριλίου 1954. Στον Πύργο, που ειρήσθω εν παρόδω απογοήτευσε την αποστολή, θα συναντήσει τον Μανόλη Λουλάκη και άλλους Εθιανούς (τομ. Α, σελ. 108) και θα καταγράψει τρία τραγούδια με την μελωδία τους: το μοιρολόι «Μανόλη μου, Μανόλη μου» (τόμ. Β, σελ.. 64), τη «βοσκοπούλα» από μια ομάδα τριών κοριτσιών από την Εθιά και το τραγούδι «Ο βοσκός και η βοσκοπούλα» τραγουδημένο από τον Μανόλη Λουλάκη από τα Άνω Καστελλιανά. Στην ίδια συλλογή καταγράφονται και ο Πρινιανός σκοπός που του έπαιξε με ασκομαντούρα ο εθιανός Ιωάννης Νικ. Βελεγράκης (τόμ. Β, σελ. 85).

Πρώτη συστηματική καταγραφή των αυτοδίδακτων λαϊκών μουσικών των Αστερουσίων έγινε από τον Σάββα Πατεράκη στο λεύκωμα Αστερούσια, Μουσικές φωτογραφίες[31]. Ο συγγραφέας παρουσιάζει βιογραφικά σημειώματα των λαϊκών  οργανοπαικτών, σκιαγραφώντας έτσι τη μουσική ιστορία 80 χρόνων (1920-1981) της περιοχής. Η έκδοση συνοδεύεται από δυο πηκτούς δίσκους (cd) αυθεντικών καταγραφών. Να σημειωθεί ότι στο συγκεκριμένο λεύκωμα και με κριτήριο τις καταγραφές, ο όρος «Αστερούσια» προσδιορίζει το ανατολικό τμήμα του ορεινού όγκου, μέχρι τον Χάρακα, τα όρια δηλαδή του καποδιστριακού δήμου Αστερουσίων, περιλαμβάνοντας επιπλέον τους οικισμούς Τεφέλι, Λιγόρτυνος και Πρωτόρια, οι οποίοι σαφώς βρίσκονται εκτός των γεωγραφικών ορίων του ορεινού όγκου των Αστερουσίων. Στο συνέδριό μας

Τα τελευταία χρόνια εκδηλώνεται ενδιαφέρον από τοπικούς λόγιους ή ανθρώπους που δεν διαθέτουν μεν πανεπιστημιακές περγαμηνές, έχουν όπως πλήρη  επίγνωση της αξίας της λαϊκής κληρονομιάς, και οι οποίοι καταγράφουν και εκδίδουν σε βιβλία όλα όσα η προσωπική έρευνά τους εντόπισε ή διέσωσε η μνήμη από τη βιωμένη εμπειρία. Με κίνητρο τοπερίσσευμα αγάπης για τον τόπο τους προσπάθησαν να καταγράψουν, να εκδώσουν – ιδίοις αναλώμασι τις περισσότερες φορές – και επομένως να διασώσουν όσα περισσότερα στοιχεία του παρελθόντος μπορούσαν. Αναφέρομαι στα βιβλία Το Διονύσι της Μεσαράς, Θέματα ιστορίας και λαϊκού πολιτισμούτης Μαρίας Σταματάκη[32], Εθιά…πώς να σε ξεχάσω!της Μαρίας Καλεντάκη[33], Αχεντριάς. Δυο κοντάρια κάτω από τον ουρανό…του Αλέξανδρου Κατσαπρακάκη[34], Ο Πύργος Μονοφατσίου. Ιστορία, θρησκεία, λαογραφία[35] και Οι Τρεις Εκκλησιές των Αστερουσίωντου Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη[36].Τα βιβλία αυτά είναι, βέβαια, σημαντικότατα για τους ντόπιους, επειδή τους δίνεται η δυνατότητα να μελετήσουν την ιστορία του χωριού τους, να διαβάσουν τις αναφορές για τους οικείους τους και γενικότερα να θυμηθούν οι παλιότεροι, να πληροφορηθούν οι νεότεροι και να καλλιεργήσουν την αυτοσυνειδησία τους. Είναι σημαντικότατα επίσης και για τους ειδικούς, γιατί μέσα από αυτά θα αντλήσουν, όταν στρέψουν το ερευνητικό τους ενδιαφέρον,πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία και το λαϊκό πολιτισμό των συγκεκριμένων οικισμών και της Κρήτης γενικότερα. Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται και η ποιητική συλλογή Εθιά: οι ρίζες μας του λαϊκού ποιητάρη Αγαθάγγελου Αγγελιδάκη[37], στην οποία επιχειρείται μια ποιητική εξιστόρηση των οικογενειών της Εθιάς με πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

Τα βιβλία αυτά, ακριβώς επειδή γράφτηκαν από μη ειδικούς, δεν κάλυψαν ολόκληρο το φάσμα της λαογραφικής έρευνας και επειδή δεν γνωρίζουν τις κατευθύνσεις της σύγχρονης λαογραφίας, αγνοούν πλήρως και παραλείπουν τη σημασία του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού. Καταγράφουν μόνο τα παλαιά, τις ιστορίες των παππούδων και των γιαγιάδων, τις μνήμες του παρελθόντος – ομολογουμένως με μια τάση εξωραϊσμού του, συνηθισμένη σε όλα τα βιβλία του είδους – και αποσιωπούν εντελώς το σήμερα: πώς ζουν οι σύγχρονοι κάτοικοι των οικισμών, πώς έχουν εξελιχθεί τα έθιμα, ποιες νέες συνήθειες έχουν αποκτήσει, ποιες είναι οι σύγχρονες ασχολίες κ.ά. Δεν αποτυπώνεται δηλαδή η σημερινή κατάσταση των οικισμών, δεν αποτυπώνονται οι πληροφορίες του σήμερα, που θα είναι πολύτιμες για τους μελετητές στο μέλλον. Εξαίρεση σ’ αυτόν τον γενικό κανόνα  αποτελούν οι Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη του  Νίκου Ψιλάκη και τα κείμενα του Γιώργη Σταματάκη στο «Κρητικό Πανόραμα» και στην εφημερίδα «Δημοκράτης», που ήδη αναφέραμε. Σ’ αυτά πρέπει να προσθέσουμε δυο περιοδικά που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα στην περιοχή. Το πρώτο με τίτλο «Πολιτιστική κιβωτός» εκδόθηκε από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Πύργου και ευτύχησε να εκδώσει μόνο ένα τεύχος[38]. Πέρα από τις πολιτιστικές δραστηριότητες του Συλλόγου, όπως η αναβίωση του Κλήδονα, η συγκρότηση θεατρικής ομάδας, στις σελίδες του καταγράφονται κείμενα λαογραφικού ενδιαφέροντος όπως το τοπικό γλωσσάρι, νεωτερισμοί που ισοπεδώνουν την παράδοση, η κρητική μαντινάδα κ.α. Το δεύτερο έχει τίτλο «Η φωνή των Τριών Εκκλησιών»[39] και εξέδωσε έξι συνολικά τεύχη (2008-2011). Στις σελίδες του ο ερευνητής θα μελετήσει τη δράση του Συλλόγου, τους προβληματισμούς του για τον οικισμό, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοί του, τις γιορτές (Πάσχα, Θεοφάνια, γιορτή φασκομηλιάς, γιορτή κακαβιάς κ.α.) και άρθρα σχετικά με το λαϊκό πολιτισμό της ευρύτερης περιοχής (πχ. Οι Αλατσούλες, Τα μητάτα των Αστερουσίωνκ.ά).

Απ’ όσα αναφέρθηκαν, έγινε, πιστεύω, αντιληπτό ότι η βιβλιογραφία που αφορά στον λαϊκό πολιτισμό των Αστερουσίων είναι μεγάλη. Θεωρώ πιθανό κάποιες εργασίες να διέφυγαν της δικής μας έρευνας.Το εγχείρημα, εξάλλου, εντοπισμού της λαογραφικής βιβλιογραφίας δεν είναι εύκολο, γιατί οι τοπικές και προσωπικές εκδόσεις είναι ελάχιστα γνωστές και πολλές φορές δυσεύρετες, γεγονός που καθιστά την έρευνα εντοπισμού τους δύσκολη, κοπιώδη και ένα μικρό, αλλά σημαντικό, μέρος της να εξαρτάται από την τύχη. Είναι, ωστόσο, απαραίτητη για τις λαογραφικές σπουδές, καθώς μέσα σ’ αυτές θα αναζητηθεί από τον επιστήμονα λαογράφο το πρωτογενές υλικό, πάνω στο οποίο θα στηρίξει τις έρευνές του[40].

Θεωρώ, επίσης, απολύτως βέβαιο ότι οι αναφερθείσες εργασίες δεν καλύπτουν τον στερουσιανό λαϊκό πολιτισμό στο σύνολό του. Απαιτείται, επομένως,συνέχιση της έρευνας με απόλυτη προτεραιότητα, κατά την άποψή μου, στην καταγραφή των μικροτοπωνυμίων του ορεινού όγκου των Αστερουσίων, πριν εκλείψει η γενιά των ανθρώπων εκείνων, που περπάτησαν βήμα βήμα την περιοχή, που γνωρίζουν κάθε πλαγιά, κάθε ύψωμα, κάθε ρυάκι, κάθε πεζούλι, κάθε ίσιωμα και γνωρίζουν να το προσδιορίζουν με ένα όνομα, που πιθανόν να κουβαλά μνήμες αιώνων, ίσως και μια μοναδική ιστορική αλήθεια, που αν χαθεί, το τίμημα θα είναι μεγάλο. Οι μοναδικοί που μπορούν να προβούν σ’ αυτές τις καταγραφές είναι οι ίδιοι φωτισμένοι άνθρωποι που ήδη έχουν δραστηριοποιηθεί και όλοι εκείνοι που θα θελήσουν να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους.

Ως αντιπρόεδρος του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας, το οποίο είχε την ιδέα και την πρωτοβουλία διοργάνωσης του παρόντος συνεδρίου, αλλά και ως μελετητής της κρητικής λαϊκής παράδοσης, αισθάνομαι ιδιαίτερα ευτυχής, γιατί το συνέδριό μας έχει να παρουσιάσει ένα μακρύ κατάλογο εισηγήσεων που έχουν αντικείμενό τους θέμα που άπτεται του λαϊκού πολιτισμού. Επιλέγω από τη θεματολογία του συνεδρίου τις εισηγήσεις εκείνες που συμπληρώνουν την εισήγησή μου:

Εισηγήσεις που αναφέρονται στη γλώσσα και στα τοπωνύμια της περιοχής:

1.Μαρία Ζωγραφάκη, Στερουσιανή μου πέρδικα, όμορφα στραταρίζεις

2. Ζαχαρίας Σμυρνάκης, Το όνομα Αστερούσια και το πρόβλημα της ερμηνείας του

3. Μάριος Παπαδάκης, Ευάγγελος Χαριτόπουλος και Αλέξανδρος Ρονιώτης, Τα ακτωνύμια και νησιωνύμια των Αστερουσίων

4. Αταλάντη Μιχελογιαννάκη, ‘Ανάγνωση’ σε τοπωνύμια των Αστερουσίων

Εισηγήσεις που αναφέρονται σε στοιχεία του πνευματικού λαϊκού πολιτισμού:

1.      Νίκος Μαθιουδάκης, Εθιά. Ήθη και Έθιμα, μοιρολόγια, μαντινάδες ποίηση, χορός

2.      Αντώνης Ε. Τσιριγωτάκης, Αστερουσιανές συνήθειες και παρατηρήματα πριν και μετά τον γάμο

3.      Βασίλης Χαρωνίτης, Από το περιβόλι των θρύλων των Αστερουσίων

4.      Γεώργιος Σταματάκης, Τα τελώνια

5.      Γεωργία Σφακιανάκη, Ένας Θρύλος, ένα μοιρολόι και δύο τραγούδια

6.      Μιχάλης Ασκορδαλάκης, Στερουσιανή μουσική και στερουσιανοί μουσικοί

7.      Γιώλα Επιτροπάκη, Ο λαϊκός, συγγραφικός και ποιητικός, λόγος στη Δημοτική Ενότητα Αστερουσίων

8.      Κώστας Μουτζούρης, Μανόλης Λουλάκης, ο χαρισματικός και πάντοτε ετοιμόλογος στιχουργός

9.      Μιχάλης Βελεγράκης, Εκπαίδευση και ψυχαγωγία στα Αστερούσια

Εισηγήσεις που έχουν σχέση με την κοινωνία και την κοινωνική ζωή:

1.      Αντώνης Κακουδάκης, Τα σόγια ( οικογένειες ) της Εθιάς ( ιστορία – καταγωγή -  εγκατάσταση – γενεαλόγιο)

2.      Μαρία Καλαθάκη, Η ιατρική περίθαλψη στα Αστερούσια άλλοτε και σήμερα

3.      Πηνελόπη Ντουντουλάκη, Λάκκοι Χανίων – Εθιά Μονοφατσίου:ακατάλυτοι δεσμοί αίματος

Με τις παραπάνω εισηγήσεις συμπληρώνεται μια πλούσια βιβλιογραφία, που προφέρεται για την λαογραφική έρευνα της περιοχής και η οποία περιμένει με καρτερικότητα τους ερευνητές, που θα σκύψουν πάνω της το κεφάλι και θα μελετήσουν τον λαϊκό άνθρωπο και τον λαϊκό πολιτισμό που αναπτύχθηκε στο νότο του νομού Ηρακλείου και της Κρήτης, που ήταν ζωντανός μέχρι πρόσφατα και που ακόμα και σήμερα αρκετές εκφάνσεις του επιβιώνουν προσαρμοσμένες στη σύγχρονη πραγματικότητα, χωρίς ωστόσο να χάνουν τον ουσία και τη σημασία τους.

---

[1] Τα ονόματα των οικισμών καταγράφονται αλφαβητικά

[2] Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, στο εξής ΕΚΙΜ.

[3]αρ. κατ. = αριθμός καταλόγου

[4]Μανόλης Γ. Βαρβούνης – Γιώργος Χ. Κούζας, Το αρχείο του «Λαογραφικού Φροντιστηρίου» του Γ. Α. Μέγα, Αναλυτικός κατάλογος, Λαογραφία, Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, Παράρτημα 12, Αθήνα 2007, σελ. 171, α.α. 1873

[5]α.α.χ. = αύξων αριθμός χειρογράφου

[6]αρ. πρ. = αριθμός πρωτοκόλλου

[7]Από παραδρομή αναγράφεται εσφαλμένα Σταμάτιος Χαχλάνης

[8] Βαρβούνης – Κούζας 2007, ό.π. σελ. 168, α.α. 1835

[9] Βαρβούνης – Κούζας 2007, ό.π. σελ. 90, α.α. 897

[10] Μανόλης Γ. Βαρβούνης (με τη συνεργασία των Σοφίας Τσάλα, Ευανθίας Μπότση, Αφροδίτης Νουνανάκη, Παναγιώτας Ποτούρη), Το «Λαογραφικό Αρχείο» του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Λαογραφία, Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, Παράρτημα 13, Αθήνα 2010, σελ. 250

[11] Βαρβούνης 2010, ό.π. σελ. 158

[12] Βαρβούνης – Κούζας 2007, ό.π. σελ. 30, α.α. 128

[13] Βαρβούνης – Κούζας 2007, ό.π. σελ. 171, α.α. 1873

[14] Για τη συμβολή των δασκάλων στην καταγραφή του λαϊκού πολιτισμού βλέπε Γεωργίου Μέγα, Η Κρητική λαογραφία και η συμβολή των διδασκάλων εις αυτήν, Επερητίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, τόμ. Α, 1938, σελ. 461-482

[15] Γεώργιος Κ. Σπυριδάκης, Οδηγίαι προς συλλογήν λαογραφικής ύλης, Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου τ. 13-14 (1960-1961), σελ. 73-74. Δημήτριος Πετρόπουλος, Οδηγίες για τη συλλογή λαογραφικού υλικού, Θεσσαλονίκη 1963. Μανόλης Βαρβούνης, Συμβολή στη μεθοδολογία της επιτόπιας λαογραφικής έρευνας, εκδ. Οδυσσέας 1994. CardanoM., Laricercaqualitativa, Bologna, Mulino, 2011. GoboGiampietro, Descrivereilmondo (teoriaepraticadelmetodoetnografico), Carocci, Roma, 2001, Άννα ΛυδάκηΠοιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας, Καστανιώτης, Αθήνα 2001

[16] Μανόλης Βαρβούνης, Πανεπιστημιακά Λαογραφικά Αρχεία: συγκρότηση, περιεχόμενο και αξιολόγηση, Λαογραφικόν Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, τόμ. ΜΒ (42), Αθήνα 2013, σελ. 114, 116

[17] Ιδιαιτέρως θα ήθελα να ευχαριστήσω και από αυτή τη θέση την 85χρονη σήμερα κυρία Μαρία Κακουδάκη Λουλάκη η οποία αποδέχτηκε την πρότασή μου και τραγούδησε στο συνέδριο το τραγούδι της Βοσκοπούλας, το οποίο η ίδια, νεαρή κοπέλα τότε, πριν 63 χρόνια, είχε τραγουδήσει στον SamuelBaudBovy.

[18] Γιάννης Καραταράκης (Στεργιογιάννης), Η θανή στην Κρήτη, Συνήθειες και παρατηρήματα, Ηράκλειο 1960

[19] Αντώνης Τσιριγωτάκης, Έθιμα στην Κρήτη, Ο κλήδονας και οι μαντινάδες του,Πύργος Μονοφατσίου 2001

[20]Κρητικό Πανόραμα τ. 1- (2003-1013)

[21] Γιώργης Σταματάκης, Τα ιερά μήλα του Κόφινα, Κρητικό Πανόραμα, τ. 2, 2003, σελ. 28-71

[22] Γιώργης Σταματάκης, Ο πολιτισμός του βασιλικού, Κρητικό Πανόραμα, τ. 29, 2008, σελ. 114-129 

[23]Γιώργης Σταματάκης, στο « Η Φωνή των Τριών Εκκλησιών», αρ.φ. 6 (Ιούλιος 2011), σελ. 7-8

[24]Γιώργης Σταματάκης, στο « Η Φωνή των Τριών Εκκλησιών», αρ.φ. 2 (Ιούνιος 2009), σελ. 8-9

[25]Η φωνή των Τριών Εκκλησιών, Περιοδική έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου των Τριών Εκκλησιών, Ιούνιος 2008-2011

[26] Πολιτιστικός Σύλλογος Κουσέ «Μιχάλης Κουρμούλης», Το δημοτικό τραγούδι στον Κουσέ, επιμέλεια: Ανδρέας Λενακάκης, Κουσές 2012 (σσ. 174).

[27] Ζαχαρίας Σμυρνάκης, Τα τοπωνύμια Σκυλές και Μετζολατί, Πρακτικά 1^ου Διεθνούς Διεπιστημονικού Συνεδρίου «Εν Γορτύνη και Αρκαδία εγένετο…» Ηράκλειο 2014, σελ. 207-216

[28]Μάριος Παπαδάκης, Ευάγγελος Χαριτόπουλος και Αλέξανδρος Ρονιώτης, Τα ακτωνύμια και νησιωνύμια των Αστερουσίων

[29] Αντώνης Τσιριγωτάκης, Κρητών διάλεκρος, Κρητόφωνο λεξικό, Πύργος Μονοφατσίου 2001

[30]Αντώνης Τσιριγωτάκης, Θησαυρός της κρητικής διαλέκτου, Ηράκλειο 2008.

[31] Σάββας Πατεράκης, Αστερούσια, Μουσικές φωτογραφίες, δήμος Αστερουσίων 2009

[32] Μαρία Σταματάκη, Το Διονύσι της Μεσαράς, θέματα ιστορίας και λαϊκού πολιτισμού, έκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Διονυσίου «Άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης», 2014 (σσ. 320).

[33] Μαρία Καλεντάκη, Εθιά…πώς να σε ξεχάσω!, Ηράκλειο 2013

[34]Αλέξανδρος Κατσαπρακάκης, Αχεντριάς. Δυο κοντάρια κάτω από τον ουρανό, Τοπωνύμια, οικογένειες, σόγια, άσβεστες μνήμες, Ιούνης 2015

[35] Ζαχαρίας Καλοχριστιανάκης, Ο Πύργος Μονοφατσίου. Ιστορία, θρησκεία, λαογραφία, εκδ. Ενορία Πύργου Μονοφατσίου 2009

[36] Ζαχαρίας Καλοχριστιανάκης, Οι Τρεις Εκκλησιές των Αστερουσίων, Αθήνα 2008

[37] Αγαθάγγελος Αγγελιδάκης, Εθιά: οι ρίζες μας, Ηράκλειο 1996

[38]Πολιτιστική Κιβωτός, Περιοδική έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Πύργου, έτος Α΄, τεύχ. 1^ο, Ιανουάριος 2003, Πύργος Μονοφατσίου

[39]Η φωνή των Τριών Εκκλησιών, Περιοδική έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου των Τριών Εκκλησιών, Ιούνιος 2008-2011

[40] Γαρ. Θεοδωρίδου, Η σημασία του χώρου στη σύγχρονη Λαογραφία, στον τόμο Ελληνική Λαογραφία: Ιστορικά, θεωρητικά, μεθοδολογικά, θεματικές 2, διεύθυνση: Μ .Γ. Βαρβούνης –Μ. Γ. Σέργης, Αθήνα 2012, σ. 487

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στον τόμο "Τα Αστερούσια της Παράδοσης και της Ιστορίας", Πρακτικά Συνεδρίου Πύργος, Χάρακας, Εθιά, Κέντρο Κρητική Λογοτεχνίας, Ηράκελιο 2017, σσ. 382-392