Τα ανέκδοτα σπαράγματα του μαγικού κώδικα που δημοσιεύονται και σχολιάζονται για πρώτη φορά στην παρούσα εισήγηση παραχωρήθηκαν από ιερέα της περιοχής της Μεσαράς, ο οποίος θέλησε να κρατήσει την ανωνυμία του[1]. Το αρχικό σώμα του κώδικα βρέθηκε φυλαγμένο σε κρυφό ντουλάπι μέσα στο Ιερό Βήμα εκκλησίας και αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης της. Η κρυφή θυρίδα βρισκόταν πίσω από ένα παλιό, καρφωμένο στον τοίχο ξύλινο ράφι, στο οποίο φυλάσσονταν τα εκκλησιαστικά βιβλία. Πιθανότατα τοποθετήθηκαν εκεί από ιερέα του οικισμού στα τέλη του 19ου αιώνα ή στις αρχές του 20ου, αν λάβουμε υπόψη το βαθμό της φθοράς των φύλλων, την ημερομηνία έκδοσης εκκλησιαστικών βιβλίων, που βρίσκονταν στον ίδιο χώρο, και την οικογενειακή παράδοση ιεροσύνης, η οποία θα επέτρεπε στον ιερέα-πληροφορητή μας να γνωρίζει την ύπαρξή του τουλάχιστον σε βάθος 80 περίπου χρόνων.
Από τον αρχικό μαγικό κώδικα που βρέθηκε, σώζονται σήμερα μόνο πέντε ανάριθμα φύλλα[2] διαστάσεων 17,3 x 13,7 εκ., τα οποία αριθμήσαμε από το 1 έως το 5, από τα οποία μόνο το 4ο και το 5ο φύλλο είναι συνεχόμενα. Τα υπόλοιπα αριθμήθηκαν σε τυχαία σειρά. Στις εννέα γραμμένες σελίδες καταγράφονται 17 μαγικές συνταγές των οποίων η δομή απέχει των τυπικών επωδών–γητειών που συνήθως αρχίζουν με την επίκληση της τριαδικής θεότητας ή κάποιας θεϊκής δύναμης. Στο μεγαλύτερο μέρος συνιστούν απλές τελεστικές συνταγές (εξαιρούνται οι αρ. 7 και 10) με μοναδικό λεκτικό στοιχείο τον «ἐπάναγκον λόγον», το λόγο που δεσμεύει τις δαιμονικές δυνάμεις.
Η θεματολογία τους ποικίλλει: μια συνταγή αφορά σε ανδρόγυνο που μαλώνει (α.α. 1), τέσσερεις στην προστασία από εχθρούς (α.α. 2, 3, 4, 5), μία στον εξορκισμό της Γελλούς (α.α. 7), μία λύση αφορισμού και κατάρας καταγραμμένη δυο φορές (α.α. 8, 13), μια συνταγή εξόντωσης ανθρώπου (α.α. 9), τρεις συνταγές αφορούν σε παιδιά: προστασία από φαντάσματα, για να κοιμάται το παιδί, εξορκισμός της κλαούρας και νουνούρας (α.α. 10, 11, 12, 14), δυο συνταγές για εμφάνιση ή εξόντωση κλέφτη (α.α. 15, 16), μια για το ρίγο (α.α. 17) και μία που αφορά σε κάπνισμα αρρώστου (α.α. 18). Από αυτές τρεις (α.α. 9, 15, 16) επιδιώκουν την φυσική εξόντωση του αντιπάλου με την πρόκληση του θανάτου, ενώ μία (αρ. 2) την πρόκληση ασθένειας καθώς ο τελεστής ζητά από το διάβολο να εισέλθει σε κάθε πτυχή του σώματος του εχθρού, καθιστώντας τον μ’ αυτόν τον τρόπο ακίνδυνο.
Ως προς το είδος των μαγικών συνταγών καταγράφονται τέσσερεις εξορκισμοί (α.α. 7, 11, 12, 17), τέσσερα φυλακτήρια[3] (α.α. 3, 4, 5, 10), τρεις κατάδεσμοι (α.α. 2, 15, 16), δύο λύσεις κατάρας (α.α. 8, 13), μια μαγική τελετή (α.α. 9), μια συνταγή κατασκευής μαγικού φίλτρου (α.α. 1), μια μαγικού εγχρίσματος (α.α. 14) και μια καπνίσματος-θυμιάματος αρρώστου (α.α. 18). Όλες αυτές οι μορφές είναι γνωστές ήδη από την αρχαιότητα, επιβιώνουν ως τις μέρες μας και χρησιμοποιούνται από εκείνους που πιστεύουν στις μαγικές δυνάμεις. Η δύναμη των μαγικών συνταγών αντλείται από θεϊκές και δαιμονικές δυνάμεις καθώς και από τη δύναμη των άρρητων συμβόλων, των μαγικών δηλαδή σχημάτων.
Από το σύνολο των δεκαεπτά μαγικών συνταγών οι δέκα επικαλούνται θεϊκές δυνάμεις (α.α. 3, 4, 7, 8, 9, 10, 13, 14, 17, 18). Η επίκληση αυτή γίνεται είτε με την απευθείας επίκληση είτε με την απαγγελία ψαλμών του Δαβίδ και άλλων χριστιανικών κειμένων[4]. Σε τέσσερεις συνταγές γίνεται επίκληση δαιμονικών πνευμάτων: σε τρεις του ίδιου του διαβόλου (α.α. 2, 15, 16) και σε μια του δαιμονικού πνεύματος Σάβα που παρενοχλεί τα παιδιά (α.α. 12). Ας σημειωθεί ότι ο σκοπός της τέλεσης της μαγικής συνταγής δεν καθορίζει πάντοτε το είδος του πνεύματος του οποίου γίνεται η επίκληση. Για τη φυσική εξόντωση ανθρώπου γίνεται επίκληση και θεϊκών (α.α. 9) και δαιμονικών δυνάμεων (α.α 15, 16).
Ο τελεστής επειδή γνωρίζει τα ρητά και τα άρρητα ονόματα των θεϊκών ή δαιμονικών δυνάμεων έχει τη δυνατότητα να τα χειραγωγήσει[5]. Χρησιμοποιεί σε όλες τις περιπτώσεις την προστακτική έγκλιση, η οποία είναι άλλωστε η έγκλιση που χρησιμοποιείται τόσο στις αρχαίες μαγικές τελετές[6] όσο και στα χριστιανικά κείμενα (π.χ. υπάρχουν 6 προστακτικές στην Κυριακή προσευχή). Ο τελεστής-μάγος δεν επικαλείται απλώς τη βοήθεια των δαιμονικών δυνάμεων, δεν τις ικετεύει, αλλά τις διατάσσει: «Σφίγγε διάβολε τούς κόμβους…διάβολε πρόσδεξε» (α.α. 2), «ἀναχώρησον ἀπό ὅλον του τό μέλος πνεῦμα ἀκάθαρτον» (α.α. 17). Προστακτική χρησιμοποιείται και στις απλές λαϊκές επωδούς-γηθειές: διατάσσεται το θείο να συμβάλλει στο στόχο. Στον κατάδεσμο λ.χ των «άγριων μιαρών» ο τελεστής επιτάσσει: «Άη Γιώργη δεσανέ, δέσε και χαλίνωσε τον όφι και τη λιόχεντρα…»[7].
Άρρητα μαγικά σύμβολα απαντούνται σε έντεκα συνταγές: τρεις επικαλούνται μόνο τη δύναμη αυτών των συμβόλων (α.α. 1, 5, 11) και οκτώ ενισχύουν τη μαγική δύναμη τους - παράλληλα με τη θεϊκή ή δαιμονική επίκληση - και με μαγικά σύμβολα (α.α. 4, 7, 8, 10, 12, 13, 16, 18). Η χρήση των μαγικών συμβόλων είναι γνωστή από την αρχαιότητα[8]. Τα απόρρητα αυτά γράμματα μπορούσαν να διαβαστούν μονάχα από τους μυημένους, γεγονός που δεν μας επιτρέπει να τα ερμηνεύσουμε, επειδή ακόμα και σήμερα κρατούν καλά σφραγισμένο το μυστικό τους. Έρευνες όμως έχουν δείξει ότι πολλές φορές παρουσιάζουν ομοιότητα με τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, και τα κυπριακά συλλαβογράμματα. Πιθανολογούμε ότι μέσα τους κρύβουν τα άρρητα ονόματα των θεϊκών και δαιμονικών πνευμάτων που κάθε φορά καλούνται να συμβάλλουν ή επιδιώκεται να εκδιωχτούν, για να επιτελεστεί ο στόχος του τελεστή[9].
Ο γραφικός χαρακτήρας, η σταθερή και συνεχόμενη γραφή, η σχετικά καλή γνώση ορθογραφίας και της χρήσης του τονισμού δείχνουν ότι ο γραφέας του κώδικα ήταν άνθρωπος που έχει δεχτεί κάποια παιδεία. Πιθανότατα ήταν ιερέας και απευθύνεται σε ιερέα. Τούτο συνάγεται τόσο από το χώρο εντοπισμού του κώδικα, από την συχνή χρήση ψαλμών του Δαβίδ και αποσπασμάτων από εκκλησιαστικά κείμενα, όχι κοινών στο λαϊκό θρησκευτικό λόγο, αλλά κυρίως από τη μαγική συνταγή ὅταν θέλης να ξωλωθρέψης ἄνθρωπον (α.α 9), η εκτέλεση της οποίας γίνεται την ώρα της ιεράς προθέσεως, μπροστά στο θυσιαστήριο.
Ο γραφέας γράφει από μνήμης, χωρίς να ανατρέχει στα θρησκευτικά κείμενα. Αν και ιερέας, μεταφέρει λανθασμένα κάποια αποσπάσματα, τα οποία έχει μάλιστα παρερμηνεύσει (πχ. ὁ Θεός ἐν τοῖς ὀσίοις μου αντί του ορθού ὁ Θεός, ἐν τοῖς ὠσὶν ἡμῶν (α.α. 3)) ή η ανορθογραφία είναι έντονη (πχ. Φῶς χριστοῦ φένει πάσει αντί του ορθού Φῶς Χριστοῦ φαίνει πᾶσι. (α.α. 7)).
Η γλώσσα των μαγικών συνταγών είναι μείγμα της εκκλησιαστικής γλώσσας, της γλώσσας δηλαδή των Ψαλμών και των άλλων εκκλησιαστικών κειμένων και της δημώδους κρητικής διαλέκτου. Λέξεις όπως, το κουλούκι, ο άθος, το ανύχι, ή εκφράσεις όπως θέσε το, κράθειε το, δος του καιρό κ.ά. δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης της κρητικής καταγωγής του γραφέα των μαγικών συνταγών.
Η περίπτωση του ιερέα-(αντι)γραφέα του μαγικού κώδικα που εξετάζουμε, δεν είναι μοναδική, τουλάχιστον στην περιοχή της Μεσαράς. Η εικόνα του ιερέα-μάγου, του προσώπου που συνδυάζει και ελέγχει κάθε μορφής πνευματική δύναμη και που είναι συνηθισμένη στις πρωτόγονες κοινωνίες αλλά και στην αρχαιότητα, επιβιώνει ακόμα και σήμερα σε κοινωνίες στις οποίες η άγνοια - συνδυασμένη με τη βαθιά πίστη - καθορίζει τις επιλογές των ανθρώπων[10]. Ωστόσο η συνύπαρξη αυτή σε ένα πρόσωπο είναι αντιφατική ως προς τούτο: όπως φαίνεται από το περιεχόμενο των μαγικών συνταγών ο ιερέας-μάγος, ασκώντας τη μαγεία, επιδιώκει μόνο υλικό, προσωπικό όφελος, διαπίστωση που δεν συνάδει μα το ρόλο του πνευματικού καθοδηγητή που του αναθέτει η χριστιανική εκκλησία. Ακριβώς σ’ αυτή την αντίφαση στηρίζεται και ο φόβος που προκαλεί στον παραδοσιακό άνθρωπο μια πιθανή κατάρα ιερωμένου, αλλά και κάποιες περιπτώσεις ιερέων που καταγράφηκαν στη συνείδηση των κατοίκων της Μεσαράς ως προσώπων με ιδιαίτερες ικανότητες στην αντιμετώπιση θεών και δαιμόνων. Η αντίφαση ωστόσο περιορίζεται μόνο σ’ αυτό το επίπεδο. Εξάλλου η σύγχυση θρησκείας και μαγείας και η αδυναμία διαφοροποίησής τους αποτέλεσε ένα από τα πρώτα στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης. Σε μικρές κλειστές κοινωνίες, όπως οι τοπικές κοινωνίες της κρητικής αλλά και γενικότερα της ελληνικής υπαίθρου μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα (σε αρκετές περιπτώσεις διατηρείται ακόμα και σήμερα), συναντάμε ανθρώπους, ανάμεσά τους και ιερωμένους, που αδυνατούν να διακρίνουν τα όρια μαγείας και θρησκείας και για τούτο καταφεύγουν σε μαγικοθρησκευτικές τελετές για την αντιμετώπιση του αγνώστου. Ο όρος μαγικοθρησκευτικός (magicoreligious) εισάγεται στην επιστήμη από τον Robert Marret[11] και προσδιορίζει ακριβώς τη συνύπαρξη θεϊκού και μαγικού. Αργότερα ο B. Malinowski θα ερμηνεύσει αυτή την συνύπαρξη υποστηρίζοντας ότι η θρησκεία λύνει βασικά υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου, ενώ η μαγεία συγκεκριμένα επιμέρους προβλήματα[12]. Η διαπίστωση ότι ο τελεστής-μάγος είναι ιερέας που συγκεντρώνει στο πρόσωπό του την ιδιότητα του θεράποντος των θεϊκών και παράλληλα και των δαιμονικών πνευμάτων, αποδείχνει την πλήρη συνύπαρξη της δεισιδαιμονίας με τη θρησκεία στη λαϊκή πίστη, η οποία δεν είναι σπάνια στις ελληνικές παραδοσιακές κοινότητες[13].
Οι μαγικές συνταγές και οι σολομωνικές καταλήγουν συχνά σε χέρια ιερωμένων επειδή, σύμφωνα με τους πληροφορητές μας, δεν επιτρέπεται η καταστροφή τους και ότι όποιος επιχειρήσει να καταστρέψει αυτά τα «μαγικά χαρθιά θα ‘χει άσκημο τέλος». Αυτός είναι ο λόγος που οι κληρονόμοι τέτοιων πολύτιμων για την επιστήμη της λαογραφίας εγγράφων καταφεύγουν συχνά σε μοναστήρια ή σε ιερείς και παραδίδουν την «ανίερη» κληρονομιά τους. Η έρευνά μας έχει υπόψη της δυο ακόμα τέτοιες περιπτώσεις κατάθεσης μαγικού υλικού σε ιερέα – στο μέλλον θα δουν το φως της δημοσιότητας – και μια περίπτωση κληρονόμου, στον οποίο παλαιοημερολογίτης ιερέας υπέδειξε τον τρόπο και τον τόπο καταστροφής: έπρεπε να το μεταφέρει στο μοναστήρι της Αλμυρής (Δήμος Γόρτυνας Ηρακλείου), να ανάψει φωτιά και να το τοποθετήσει επάνω και να φύγει χωρίς να γυρίσει να κοιτάξει πίσω. Ωστόσο, αφού ο εκτελεστής της εντολής απομακρύνθηκε αρκετά και ένιωσε την ψυχολογική ασφάλεια της απόστασης και του κεντρικού οδικού δικτύου, η περιέργεια έστρεψε το βλέμμα του προς τα πίσω, για να γίνει έτσι μάρτυρας θέασης δαιμόνων με μορφή μαύρου σκύλου με κέρατα και πύρινα μάτια και στόμα[14]. Η εικόνα αυτή των δαιμόνων δεν είναι βέβαια σπάνια στη λαϊκή αντίληψη[15], ούτε στη λαϊκή εκκλησιαστική εικονογραφία, την οποία σίγουρα γνώριζε ο τελεστής της συγκεκριμένης δράσης.
ΟΙ ΜΑΓΙΚΕΣ ΣΥΝΤΑΓΕΣ
1. Κατασκευή μαγικού φίλτρου για να μην μαλώνει το ανδρόγυνο. Η συνταγή αντλεί τη δύναμή της από τη μαγική επίδραση των συμβόλων, το ένα από τα οποία έχει χριστιανικό χαρακτήρα (σταυρός με το αρκτικόλεξο ΙΣ ΧΡ ΝΙ CA). Το τρεις φορές επαναλαμβανόμενο οκτάκτινο δεξιόστροφο σύμβολο είναι παλαιότατο. Συναντάται σε κατάδεσμο γραμμένο σε μολύβδινο έλασμα, που βρέθηκε στην αθηναϊκή αγορά, δίπλα σε στιλιζαρισμένη μορφή της Εκάτης[16] και στο Βερναρδάκειο μαγικό κώδικα[17]. Πιστεύεται πως με την κατάποση του μαγικού σκευάσματος ή του μαγεμένου εδέσματος το ενδιαφερόμενο πρόσωπο κυριαρχείται, εξουσιάζεται και επομένως υποκύπτει στη βούληση εκείνου που ασκεί τη μαγεία. Το μαγικό φίλτρο προσδίδει στον χρήστη του τις ιδιότητες των μαγικών συμβόλων[18]. Ο αριθμός τρία των φύλλων της δάφνης συμβολίζει για τους χριστιανούς στην τριαδική θεότητα[19] και για τους αρχαίους την τελειότητα[20]. Η δάφνη χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα ως μαγικό μέσο. Μάντιδα δάφνην είχε ο Φοίβος στους Δελφούς και μαγεμένη από το θυμίαμά της η Πυθία έδινε τους χρησμούς. Ως σύμβολο του Απόλλωνα – Ήλιου είναι έμπυρος και ως εκ τούτου ικανή να απομακρύνει τους δαίμονες[21], και φωτεινή για να χρησιμοποιείται ως μέσο προστασίας των μάγων[22]. Όπως και στην περίπτωσή μας, σε μαγικούς παπύρους σώζονται μαγικές συνταγές τις οποίες οι τελεστές αναγράφουν πάνω σε φύλλα δάφνης ή άλλων φυτών[23]. Στη συγκεκριμένη συνταγή της οποίας στόχος είναι η ερωτική σύνδεση ενός ζευγαριού, η χρήση της δάφνης πιθανότατα να απηχεί στον αρχαίο μύθο του Δία και της Δάφνης, της κατάκτησης της γυναίκας από τον άνδρα.
1r ὅταν μαλώνουν τό ἀνδρόγυνο
εὔρε τρία φύλλα τῆς δάφνης καί γράψε τά χαρακτηριστικά ταῦτα καί κάμε τα σκόνη καί πότησέ τως τα.
[1] Αντίγραφο του διασωθέντος τμήματος έχει κατατεθεί στο Ιστορικό Αρχείο του Ιστορικού Μουσείου Ηρακλείου με α.α. 808 Φ 36/3
[2]Σύμφωνα με τον πληροφορητή μας ο αρχικός κώδικας αποτελούνταν από 50 περίπου φύλλα, από τα οποία μεγάλο μέρος υπεξαιρέθηκε από τρίτα πρόσωπα.
[3] Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Περίαπτα, τομ. Α2 1948, σελ. 256-257
[4] Μ. Παπαθωμόπουλος - Μ. Βαρβούνης, Εξορκισμοί του ιερομονάχου Βενέδικτου Τζανκαρόλου (1627), Αλήθεια 2009 σελ. 129 σημ, 72
[5] Στις περισσότερες περιπτώσεις οι τελεστές αγνοούν το συμβολισμό των μαγικών συμβόλων. Η άγνοια αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι το χρονικό βάθος στο οποίο αυτά ανάγονται είναι τόσο μεγάλο, ώστε να είναι αδύνατη η επιβίωση της αρχικής σημασίας τους.
[6] Αναστασία Δ. Βακαλούδη, Μαγεία και μυστηριακές θρησκείες, Από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο, ΕΣΟΠΤΡΟΝ, Αθήνα 2003, σελ. 109
[7] Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, Αντίλαλος 2007, σελ. 148-151 αρ. 172-179
[8] Βακαλούδη ό.π. σελ. 75-76
[9] Οι μαγικοί κώδικες και οι σολομωνικές που έχουν δει μέχρι σήμερα το φως της δημοσιότητας, και αυτοί που θα εκδοθούν στο μέλλον θα δημιουργήσουν ένα corpus, που θα δώσει τη δυνατότητα σε μελλοντικούς μελετητές να μελετήσουν και να ερμηνεύσουν αυτή τη «σκοτεινή» ακόμα διάσταση του λαϊκού πολιτισμού. Σ’ αυτή την κατεύθυνση κινείται και η παρούσα δημοσίευση.
[10] Γεώργιος Μέγας, Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας, κεφ. 7: Μαγεία, Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου 3-4 (1941-1942) σελ. 92
[12] Bronisław Kasper Malinowski, Magic, science and religion and others essays, The Free Press, U.S.A. 1948, σελ. 79, 90
[13] Μιχάλης Γ. Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, Ήθη και έθιμα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1986, σελ. 130
[14] Μαρτυρία Στυλιανού Σχολινάκη, Καλοχωραφίτης Δήμου Φαιστού Ηρακλείου.
[15] Δ. Σ. Μπενέκος, Η αγωγή των δαιμόνων στην Ήπειρο. Συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής μαγείας. Ιωάννινα 1988, σελ. 35, 43, Παπαθωμόπουλος – Βαρβούνης 2006 ό.π. σελ. 362 σημ. 159
[16] Fritz Graf, Η Μαγεία στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, επιμ. Άγγελος Χανιώτης, Π.Ε.Κ., Ηράκλειο 2004, σελ. 311
[17] Μ. Παπαθωμόπουλος- Μ. Βαρβούνης, Βερναρδάκιος Μαγικός Κώδικας, Ακαδημία Αθηνών 2006, σελ. 108, φ. 177v, σελ. 124 φ. 210r
[18] Κωνσταντίνος Τσαγγαλάς 1977, Το ανακάλημα νεκρών και ζωντανών στα νεοελληνικά υδρομαντικά και κατοπρτομαντικά έθιμα, σελ. 243, σημ. 60, Βαρβούνης 2006, σελ. 334, σημ. 26
[19] Alex Orlik, Epische gesetze der volksdichtung, Zeitschrift fur Deutshes Altertum, 51, 1908, σελ. 1-12
[20] «Ἔστι τι ἐν τῆ φύσει τῶν πραγμάτων ἔχον ἀρχήν καί μέσον καί τελευτήν. Κατά τοῡ τοιούτου εἴδους καί κατά τῆς τοιαύτης φύσεως τόν τρία ἀριθμόν κατηγόρησαν. Οὔτω δέ καί πάν τό τέλειον προσηγόρευσαν» Πορφυρίου, Βίος Πυθαγόρα, 51. Ανδρέας Λενακάκης, ό.π., σελ. 18-19, Αναστασία Δ. Βακαλούδη, ό.π. σελ. 145
[21] Αναστασία Δ. Βακαλούδη, Μαγεία και μυστηριακές θρησκείες, Από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο, ΕΣΟΠΤΡΟΝ, Αθήνα 2003, σελ. 90
[22] Παπαθωμόπουλος – Βαρβούνης 2006 ό.π. σελ. 374 σημ. 224 και σελ. 397 σημ. 355
[23] PAPYRI GRAECAE MAGICAE, (Die griechischen Zauberpapyri, hrsg. und űbersetzt von Karl Preisendanz) Stuttgart Bd. I (1973) sel. 14, 264 κ.εξ. Για τη χρήση της δάφνης στις μαγικές συνταγές βλπ. Βακαλούδη, ό.π. σελ. 152, 166, 168 και Παπαθωμόπουλος – Βαρβούνης 2006 ό.π. σελ. 374 σημ. 224. Για άλλα φυτά βλπ. Βακαλούδη, σελ. 69
Το κείμενο μαζί όλες τις μαγικές συνταγές θα δημοσιευθεί στα πρακτικά του 11ου Κρητολογικού Συνεδρίου που πραγματοποιηθηκε στο Ρέθυμνο τον Οκτώβρη του 2011
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου