Το 1911 κυκλοφόρησε στο Ηράκλειο ένα μικρό βιβλίο από το τυπογραφείο της
Κρητικής Στοάς με τίτλο Η ΛΕΠΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΛΕΠΡΟΚΟΜΕΙΟΝ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑΣ ΕΝ ΚΡΗΤΗ . Το έργο υπογράφει ο πρώτος διευθυντής του Λεπροκομείου, ο νεαρός τότε γιατρός Δ. Ν. Γραμματικάκης και το αφιερώνει «Εις τους κ. κ. ιατρούς πληρεξουσίους της Εθνοσυνελεύσεως εν Κρήτη του 1911». Απ’ όσο γνωρίζω είναι το παλαιότερο βιβλίο που εκδόθηκε και είχε ως θέμα του το νησί των λεπρών. Στο 52 σελίδων πόνημα του ο συγγραφέας επιδιώκει να ενημερώσει τους γιατρούς-βουλευτές της Κρητικής Πολιτείας για την αρρώστια της λέπρας. Το βιβλίο διαιρείται σε πέντε (5) μέρη-ενότητες, στο καθένα από τα οποία παρουσιάζεται συγκεκριμένο αντικείμενο:
Μέρος Α: με τίτλο Κλινική εξέτασις:, υποδιαιρείται σε τρία κεφάλαια: Κεφ. Ι.: Κληρονομικόν: ερευνούσαν αν υπάρχει κληρονομικότητα ή αν ο ασθενής έζησε σε περιβάλλον με λεπρούς. Κεφ. ΙΙ, Αναμνηστικόν: αυτό που σήμερα ονομάζουμε ιστορικό, με θέματα: βίος και τροφή, νόσοι προηγηθείσης ηλικίας, γεννητικά όργανα. Κεφ. ΙΙΙ, Παρούσα κατάστασις: τρίχωμα, αδένες, γεννητικά όργανα, οφθαλμοί, ρις, στόμα, δέρμα, κλήδες, εξελκώσεις, φλύκταιναι, νευρικόν σύστημα, ιδρώτες, κνησμός.
Μέρος Β: με τίτλο Μικρόβιον Λέπρας. Αφού διευκρινίζει ότι «σήμερον είναι εκτός αμφιβολίας ότι η λέπρα έχει παθογόνον παράγοντα το μικρόβιον του Hansen»[1] αναφέρεται στο μολυσμό, τις εστίες μολυσμού, τις οδούς εισόδου (δέρμα και βλεννογόνους), τα μέσα μεταφοράς και η επώαση του μικροβίου.
Μέρος Γ: με τίτλο Μορφαί, όπου προσδιορίζει τις μορφές της λέπρας ως νευρικής (αν έχει προσβάλει το νευρικό σύστημα), φυματικής (όταν έχει διηθήσεις) και μικτής (όταν υπάρχουν και τα δυο συμπτώματα)
Ακολουθούν το Μέρος Δ: με τίτλο Διάγνωσις και το
Μέρος Ε: με τίτλο Θεραπεία.
Όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό πρόκειται για ένα επιστημονικό, θα μπορούσαμε να πούμε, σύγγραμμα – φυσικά με τις εμβρυακές επιστημονικές γνώσεις της εποχής – χρήσιμο σίγουρα για τους μελετητές της ιστορίας της συγκεριμένης ασθένειας και της ιστορίας της ιατρικής επιστήμης. Για το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό έχουν ενδιαφέρον οι σελίδες 5-14, τις οποίες ο συγγραφέας προτάσσει του επιστημονικού μέρους, μαζί με τον πρόλογο και οι οποίες είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες για όποιον επιθυμεί να εντρυφήσει στο θέμα της λέπρας και του λεπροκομείου της Σπίνα Λόγκας[2].
Στο τμήμα αυτό κάνει μια σύντομη ιστορική αναφορά της νόσου από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες του και υπογραμμίζει ότι μετά την ανακάλυψη από τον Hansen του μικροβίου της λέπρας – που ξεκαθάρισε ότι πρόκειται για μολυσματική και όχι κληρονομική ασθένεια – και το διεθνές συνέδριο λεπρολόγων στο Βερολίνο του 1897, αποφασίστηκε ότι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης της ασθένειας είναι η απομόνωση των λεπρών, άποψη την οποία συμμερίζεται ο Δ. Γραμματικάκης καθώς: «είναι δε και δικαίωμα και καθήκον πάσης ευνόμου Πολιτείας να αμύνεται και να προστατεύει την ζωήν και την υγείαν των μελών της κοινωνίας, όχι μόνον των ζώντων, αλλά και των μελλόντων να ζήσουν, κατά παντός κινδύνου απειλούντος την ζωήν και την υγείαν των πολιτών. Οι δε λεπροί είναι φορείς κινδύνου και απειλής κατά της ασφαλούς εκδηλώσεως της ατομικότητος εκάστου και της εν υγεία απολαύσεως του βίου. Ώστε η Πολιτεία έχει καθήκον να απομονώση του λεπρούς». Η ωμότητα – σύμφωνα με τα σημερινά κριτήρια – με την οποία ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τη λέπρα και το λεπρό «απαλύνεται» με την προϋπόθεση ότι «…δέον να λαμβάνεται πρόνοια πατρική υπό της Πολιτείας δια τα απομονωτήρια και να μην εφαρμόζεται η απομόνωσις των λεπρών τόσον αγρία και βάρβαρος, όπως εφηρμόσθη εις την Ρωμαϊκήν εποχήν…» για να συμπληρώσει λίγο πιο κάτω ότι «Είναι μεν δίκαιον, απαραίτητον μάλιστα, να απαγορεύονται δι’ αυστηροτάτου νόμου οι γάμοι λεπρού και υγιούς, αλλά επίσης είναι δίκαιον να επιτρέπωνται και πρέπει να κανονισθούν πρεπόντως οι μεταξύ λεπρών γάμοι. Ευτυχώς», τονίζει ο συγγραφέας, «και εις την Κρήτην εψηφίσθη η απομόνωσις των λεπρών εις Σπιναλόγκαν, ήτις εκηρύχθη δημοσίας ανάγκης και διεδέχθησαν τους υπερχιλίους οθωμανούς κατοίκους οι 250 άποικοι λεπροί την 13ην Οκτωβρίου 1904»[3].
Το προκλητικό για μας σήμερα «ευτυχώς» του Γραμματικάκη υπαγορεύεται από την απόλυτη πεποίθησή του – και το υποστηρίζει με ιστορικές αναφορές και παραδείγματα από το εξωτερικό[4] – ότι ο αποκλεισμός σε λεπροκομεία καταστέλλει και εξαφανίζει τη νόσο. Υποστηρίζει όμως ότι πρέπει να αναθεωρηθεί πλήρως ο «Οργανισμός Λειτουργίας του Λεπροκομείου Σπιναλόγκας», καθώς ο αποκλεισμός δεν είναι απόλυτος – πιθανόν να αναφέρεται στις συχνές δραπετεύσεις των ασθενών – αφού όμως η Πολιτεία τους εξασφαλίσει ανέσεις διαβίωσης και επάρκεια νοσηλείας. Προτείνει μάλιστα να επανέλθει η ημερήσια αποζημίωση των 55 λεπτών, αντί των 50 που δίδεται ως τιμωρία για την εξέγερση των ασθενών, κατά τη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ένας. Αναγνωρίζει ότι το νησί της Σπίνα Λόγκας προσφέρεται για ασφαλή απομόνωση, ότι «είναι τερπνόν και υγιεινόν μέρος» στο οποίο «πάντοτε προσπνέει η δροσερά θαλασσία αύρα»[5], με μοναδική έλλειψη την απουσία εκτάσεων γης για την ενασχόληση των κατοίκων.
Τέλος, αφού υπογραμμίσει την παντελή απουσία εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για νοσήματα όπως η λέπρα – σημειωτέον ότι δεν υπήρχε έδρα δερματολογίας στο τότε Αθήνησι Πανεπιστήμιο – και τονίσει ότι «ουδείς ειδικός λεπρολόγος» γιατρός υπάρχει στην Κρήτη, γεγονός που καθιστά ιδιαιτέρως δύσκολη διάγνωση σε πρώιμο στάδιο, οπότε υπάρχουν επαναλαμβανόμενες καταγγελίες σε βάρος φτωχών ανθρώπων, γεγονός που δημιουργεί κοινωνικά προβλήματα, προτείνει στη Κρητική Πολιτεία την χρηματοδότηση επί τριετία νεαρού Κρητικού γιατρού, ο οποίος θα μεταβεί προφανώς στο εξωτερικό για να ειδικευθεί στην αντιμετώπιση της νόσου και ο οποίος επιστρέφοντας θα αναλάβει την διεύθυνση του Λεπροκομείου. Ίσως εδώ ο νεαρός γιατρός Δ. Γραμματικάκης «φωτογραφίζει» - για να χρησιμοποιήσω σύγχρονο όρο - τον εαυτό του θέτοντας ως προϋπόθεση ότι ο υποψήφιος θα πρέπει να είναι αυτός «όστις φανερώνει επίδοσιν και κλίσιν προς επίδοσιν εις το νόσημα της λέπρας»[6], όντας ο ίδιος στη θέση του διευθυντού αμέσως μετά την ολοκλήρωση των πανεπιστημιακών του σπουδών.
Κλείνοντας την παρουσίαση μεταφέρω αποσπάσματα από τους τρόπους θεραπείας, όπως αυτές αποτυπώνονται στο πραγματικά διαφωτιστικό αυτό βιβλίο του Γραμματικάκη. Το κάνω, έχοντας στο νου την εικόνα που πιθανόν σχηματίστηκε σε κάποιους από τους αναγνώστες διαβάζοντας το βιβλίο ή παρακολουθώντας την τηλεοπτική σειρά Το νησί της Victoria Hislop. Η πραγματικότητα, δυστυχώς είναι πάντοτε πιο σκληρή από την όποια λογοτεχνική ή εικονική πραγματικότητα. Αντιλαμβανόμαστε ότι σε μια ασθένεια, όπως τη λέπρα, που αντιμετωπίζεται με τον αποκλεισμό και την απομόνωση, ουσιαστικά όλοι οι ασθενείς είχαν μετατραπεί σε πειραματόζωα, με την ελπίδα της σωτηρίας. Διαβάζω ενδεικτικά κάποια τμήματα από το κεφάλαιο Θεραπεία, για να έχομε μια εικόνα της θεραπευτικής τακτικής της εποχής: «Φάρμακα έχουν προταθεί πλείστα όσα …» ανάμεσα σ’ αυτά «και ο ορός Καρρασκίλλα. Είναι και η απόκρυφος θεραπευτική της λέπρας ήτις συνιστά ως μοναδικός μεταξύ άλλων το κρέας του κυνός»[7].
Τι είναι ο ορός Καρρασκίλλα; Διαβάζω: «Εκ των φαρμάκων άλλοτε είχε διαφημισθή ο ορός του Carrasquilla, όστις έκαμνε έγχυσιν ορού αίματος λεπρού εις ίππον και τον ορόν του ίππου μετεχειρίζοντο κατόπιν ως ορόν θεραπευτικόν της λέπρας»[8].
Υπήρχε και το φάρμακο 606 το οποίο είχε – αν με ενημερώνει σωστά ο υπολογιστής μου – εφεύρει ο Paul Ehrlich, δυο χρόνια πριν, το 1909 για τη θεραπεία της σύφιλης. «Κατά τον Απρίλιον ενεστώτος έτους ο καθηγητής των μεταδοτικών νοσημάτων του Εθνικού Πανεπιστημίου κ. Φωτεινός μετά του κ. Μιχαηλίδου μικροβιολόγου, ενήργησε 26 ενέσεις 606 εις λεπρούς της Σπιναλόγκας ενδομυϊκάς, συγχρόνως δε ο κ. Κεφαλογιάνννης, Κρής ιατρός, μετά του κ. Μιχαηλίδου 4 ενδοφλεβίους. Η ενέργεια δε του φαρμάκου ήτο περίπου η εξής… Οι λεπροί εις τους οποίους έγινεν ενδομυϊκή ένεσις … είχον επί 5-15 ημέρας πόνους τόσον δριμείς, ώστε να τοις είναι επί τόσον χρόνον το σκέλος εκείνο άχρηστον…»[9]
Αυτό λοιπόν ήταν το λεπροκομείο της Σπίνα Λόγκας το 1911. Ένας χώρος πόνου και θανάτου. Μόνο για τους λεπρούς; Όχι μόνον για τους λεπρούς, καθώς ανάμεσά τους υπήρχαν και κάποιοι υγιείς. Διαβάζω πάλι από το βιβλίο του Γραμματικάκη: «Εις το λεπροκομείον εκ των 225 συνήθως διαβιούντων λεπρών οι εκατόν δέκα ζώσιν εν οικογενειακή μορφή. Εκ τούτων πέντε έχουν συζύγους υγιείς, αίτινες είναι και αι πλύντριαι του λεπροκομείου. Μια τούτων και έχει εμβολιασθεί μόνη της δι’ εκκρίματος εξ έλκους του λεπρού συζύγου της προ δεκαετίας εις την χείρα, άνευ αποτελέσματος. Περί τους εξήκοντα ζώσιν βίον συζυγικόν, περί τους πεντήκοντα ως αδελφοί, γονείς και τέκνα. Οι λοιποί ζώσιν άγαμοι και μόνοι, εξ όλων δε τούτων έχουν γεννηθή, εκ πέντε οικογενειών, δέκα παιδιά, άτινα υγιά μέχρι σήμερον διατελούν εντός πενταετίας, καθ’ όν χρονικόν διάστημα έχουν αποβιώσει περί τους 150 και πλέον»[10].
Ποιος είναι ο σκοπός των λεπροκομείων πέραν από την προστασία των υγιών; Για να μην παρερμηνευθεί οτιδήποτε ή να φορτισθεί συναισθηματικά με κοσμητικά επίθετα και με μεγάλο συγκινησιακό βάρος, μεταφέρω την ρεαλιστική άποψη που διατυπώνει ο Γραμματικάκης: «Πρέπει δε να εννοηθεί ότι τα λεπροκομεία δεν είναι νοσοκομεία, ένθα παραμένουν προσωρινώς οι ασθενείς μέχρι αναρρώσεως, οπότε εξέρχονται, αλλά αποικίαι, εν είδει ασύλων, ένθα συγκεντρούνται διαρκώς οι φορείς του τόσον χρονίου νοσήματος της λέπρας και διαβιούν εκεί επί μακρόν και αποθνήσκουν και έρχονται άλλοι, τα νέα κρούσματα, και ούτω καθεξής, μέχρι εξαντλήσεως του νοσήματος και παντελούς καθαρισμού των κατά τόπους εστιών της μολύνσεως, οπότε κλείουν τα λεπροκομεία, εκτελέσαντα τον σωτήριον αυτών προορισμόν»[11].
Πότε θα γίνει αυτό; Ο ίδιος πιστεύει ότι «όταν αποβλέψει τις εις την στατιστικήν των λεπροκομείων, άτινα ελειτούργησαν τελείως, δύναται να είπη ότι δια της αποκτήσεως λεπρολόγου, εντός 70 ετών θα κλείση το λεπροκομείον της Σπιναλόγκας ως περιττόν, αφού θα έχει ήδη επιτελέσει τον σωτήριον αυτού προορισμόν».
Ευτυχώς ο νεαρός γιατρός Δ. Γραμματικάκης διαψεύστηκε. Το λεπροκομείο της Σπίνα Λόγκας έκλεισε μετά από 42 και όχι 70 χρόνια. Κερδήθηκαν 28 ολόκληρα χρόνια απομόνωσης και ανείπωτου σωματικού και ψυχικού πόνου.
[1] Με τη φράση αυτή ουσιαστικά διαλύει όλες τις δεισιδαιμονίες που είχαν δημιουργηθεί γύρω από τη νόσο (θεϊκή κατάρα, κληρονομικότητα κά.)
[2] Επιλέγεται η γραφή Σπίνα Λόγκα, όπως αποκαλούν το νησί οι κάτοικοι της περιοχής, η οποία είναι ορθότερη από τη μονολεκτική απόδοση Σπιναλόγκα.
[3] Σελ. 8
[4] Σελ. 9
[5] Σελ. 11
[6] Σελ. 13
[7] Σελ. 43
[8] Σελ. 44
[9] Σελ. 44-45
[10] Σελ. 18
[11] Σελ. 11-12
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου