ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

                       ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

     Οι γιορτές του Δωδεκαήμερου είναι, μαζί με αυτές της Ανάστασης, από τις πιο σημαντικές γιορτές του χρόνου. Ονομάζεται Δωδεκαήμερο – παρόλο που στην πραγματικότητα είναι 13 ημέρες – η περίοδος από την παραμονή των Χριστουγέννων ως την ημέρα του Αγιασμού. Τα έθιμα αυτής της περιόδου είναι πολλά και σημαντικά. Πρόκειται για μια μείξη παγανιστικών και χριστιανικών εθίμων, που συνυπάρχουν αρμονικά για χιλιετίες.

                                                     Τα κάλαντα

     Χαρακτηριστικότερο όλων εθίμων της περιόδου είναι τα κάλαντα. Τα κάλαντα είναι αγυρτικά τραγούδια που έχουν ως θέμα τους την αναγγελία του χαρμόσυνου γεγονότος – τη γέννηση του Χριστού, τον ερχομό του νέου έτους, τη βάφτιση του Χριστού και τον αγιασμό των υδάτων – και ταυτόχρονα να επαινέσουν τους νοικοκυραίους και να τους ευχηθούν, επ’ ευκαιρία του επετειακού γεγονότος, υγεία γι’ αυτούς και τα παιδιά τους, καλή σοδειά, χαρά, ευτυχία.

     Στην περιοχή της Μεσαράς, τα παιδιά τραγουδούσαν το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων από πόρτα σε πόρτα τα κάλαντα, με μικρές ή μεγαλύτερες παραλλαγές:

Καλήν εσπέραν άρχοντες, αν είναι ορισμός σας,

Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ’ αρχοντικό σας,

Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει
οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη
εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων
ο Βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων.

Κερά καμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα
και φουσκαλίδα του γιαλού και πάχνη από τα δέντρα
Aπού τον έχεις τον υγιό, το μοσχοκανακάρη
λούζεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολείο τον πέμπεις.
Κι ο δάσκαλος τον έδειρε με ένα χρυσό βεργάλι
και η κυρά δασκάλισσα με το μαργαριτάρι.
Κι αν είναι με το θέλημα, χρυσή μου περιστέρα,
ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα.

      Στην Πόμπια την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, το βράδυ, κάποτε τα παιδιά τραγουδούσαν από σπίτι σε σπίτι:

Αρχιμενιά κι αρχιχρονιά κι αρχή του Γεναρίου,

όπου γεννήθηκι’ ο Χριστός στη γης και περπατούσε

κι εκεί ν-οπού περπάτησε χρυσό δεντρό ν-εβγήκε,

χρυσά ‘σαν τα κλωνάρια ν-του κι ολόχρυσα τα φύλλα

και κάτω στην ποδίτσα ν-του γράμματα ‘χε γραμμένα.

Παπάδες ανεγνώθουν τα, διάκοι κανοναρχούν τα

και τα μικρά διακόπουλα λένε το Κύρ’ ελέησον.

      Στην Αληθινή καταγράψαμε μια εκτενέστερη παραλλαγή:

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά κι αρχή καλός μας χρόνος.

Άη Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία,

βαστά εικόνα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι.

Το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί εμίλιε.

Βασίλη, πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις;

Από τση μάνας μου ‘ρχομαι και στο σκολειό μου πάω.

Κάτσε να φας, κάτσε να πιεις , κάτσε να τραγουδήσεις.

Εγώ γράμματα μάθαινα, τραγούδια δεν ηξέρω.

Και σαν ηξέρεις γράμματα, πε’ μας την αλφαβήτα.

Και στο ραβδί ν-του ‘κούμπησε να πει την αλφαβήτα,

και το ραβδί ‘τονε ξερό, χλωρά βλαστάργια ‘πέτα

κι απανω στα βλαστάρια ν-του πουλάκια ‘κελαηδούσαν

και κάτω εις τσι ρίζες του βρύσες εκυματούσαν

και πάν’ οι πέρδικες να πιουν μαζί με τα πουλάκια

και μ’ όλα τα πετούμενα και τα περιστεράκια.

Παίρνουν νερό στα νύχια ν-τως και μόσκο στα φτερά ν-τως

και ραίνουν τον αφέντη μας τον πολυχρονεμένο.

Μα ‘σέν’, αφέντη, πρέπει σου κορώνα στο κεφάλι,

για να σε προσκυνήσουνε όλοι μικροί μεγάλοι.

Και πάλι ξαναπρέπει σου καρέκλα καρυδένια,

για να ‘κουμπάς τη μέση σου τη μαργαριταρένια.

Και πάλι ξαναπρέπει σου καρέκλα να καθίζεις,

με το ‘να χέρι να μετράς και τ’ άλλο να δανείζεις.

Πολλά ‘παμε τ’ αφέντη μας, ας πούμε τση κεράς μας.

Κερά ψηλή, κερά λιγνή, κερά γαϊτανοφρύδα,

όντε λουστείς και χτενιστείς και πας στην εκκλησά σου,

εσύ ‘σ’ η τριανταφυλλιά  κι οι γι-άλλες τα κλωνιά σου.

Κερά μου ασπροτράχηλη, κορώνα φορεμένη,

στου βασιλά την κάμερα σ’ έχουν ζωγραφισμένη.

Πόλλά ‘παμε και τση κεράς , να πούμε και τση κόρης.

Έχετε κόρη ν-όμορφη, δεν έχει ιστορία,

μήτε στην πόλη βρίχνεται, μήδε στη Βενετία.

Πολλά ‘παμε τση κόρης σας, να πούμε και του γιου σας.

Έχετε γιο στα γράμματα και γιο εις το ψαλτήρι,

του χρόνου σαν-ε σήμερο να βάλει πετραχήλι.

Πολλά ‘παμε του γιόκα σας, να πούμε και τση βάγιας.

Άψε, βαγίτσα, το κερί, βαγίτσα, το διπλέρι

και κάτσε και λογάριασε είντα θα μας-ε φέρεις.

Φέρε πανέρια κάστανα, πανέρια λεφτοκάρυα

και φέρε και γλυκό κρασί να πιουν τα παλικάρια.

Απάκι γή λουκάνικο κι από πλευράς κομμάτι

κι από τη μαύρη ν-όρνιθα κιανένα ν-αυγουλάκι.

Κι ας είν’ κι απού τη γαλανή κιανένα ζευγαράκι.

Ακόμη δεν τον έβρηκες το μάνταλο ν’ ανοίξεις,

να μας-ε βάλεις μια ρακί κι ύστερα να σφαλίξεις;

 Στην Αληθινή καταγράψαμε και τα κάλαντα των Φώτων:

Σήμερο ’ν’ τα Φώτα κι ο Φωτισμός

κι η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός,

κάτω στον Ιορδάνη το μ-ποταμό

κάθεται η Παναγία η Δέσποινα

με τα θυμιατούρια στα δάχτυλα

και τον Άη Γιάννη παρακαλεί:

-Άη Γιάννη Πρόδρομε και βαφτιστή,

δύνασαι να βαφτίσεις Θεού παιδί;

-Δύναμαι και θέλω και παρακαλώ

και τον Κύριο μου τον-ε προσκυνώ.  

    Χαρακτηριστικό των αγυρτικών τραγουδιών είναι ότι συχνά τελειώνουν με την απαίτηση φιλοδωρήματος. Αν το φιλοδώρημα είναι καλό τότε οι καλαντιστάδες, στη Φανερωμένη αυτή τη φορά, κλείνουν αποχαιρετούν με ευχές:

Επά που καλαντίσαμε καλά μας επληρώσα,

καλά να παν’ τα έτη ν-τως κι ούλα ν-τως τα ‘ποδόσα.

κι αν έχουν και μικιό παιδί στα πίρπυρα χωσμένο

κι αν είναι μεγαλύτερο στη σέλα καθισμένο.

Να σειεί το μανικάκι ν-του να πέφτει το λογάδι,

να το μαζώνει η μάνα ν-του να ‘χει χαρά μεγάλη.

Τέσσερα πέντε γράμματα που ‘χει η αλφαβήτα,

επά που καλαντίσαμε, έχετε καληνύχτα.

   Αν πάλι οι νοικοκυραίοι αδιαφόρησαν - καταγραφή στον Καλοχωραφίτη - τότε η ομάδα των παιδιών δεν εκφραζόταν ιδιαίτερα κόσμια. Αρκετές φορές άγγιζαν και το επίπεδο της ύβρεως:

                                          

Επά που καλαντίσαμε κακά μας επληρώσα,

κακά να πάν’ τα έχει ν-τως κι ούλα ν-τως τα ‘ποδόσα.

Κι εσέ, κερά μου, η γι-ομορφιά γλήγορα να σε ‘φήσει

και να σε ιδεί ο άντρας σου και να μη σε γνωρίσει.

Την κόρη σου την όμορφη βάλε τη στο ζεμπίλι

και κρέμασε την-ε ψηλά να μην την τρών’ οι ψύλλοι.

Και εις έτη σας πολλούς κι ένα φάρδο μποντικούς.

                                                         Το ποδαρικό.

       Η ημέρα της Πρωτοχρονιάς είναι άμεσα συνδεδεμένη με την τύχη. Ως διαβατήρια και εναρκτήρια ημέρα είναι ιδιαιτέρως σημαντική και κρίσιμη. Είναι η αρχή του χρόνου και, όπως κάθε αρχή, πρέπει να γίνει με τους καλύτερους δυνατούς οιωνούς. Για να συμβάλλουν προς αυτή την κατεύθυνση οι νοικοκύρηδες φροντίζουν να λειτουργούν βοηθητικά: σπάζουν ρόδια και τα σκορπούν στο σπίτι, κρεμάνε στις πόρτες κρεμμύδες, βάζουν με το νέο χρόνο μια εικόνα που την έχουν αφήσει έξω από την προηγούμενη, βάζουν μέσα στο σπίτι πέτρες, το αμίλητο νερό κ.α. Το ξημέρωμα της Πρωτοχρονιάς, στη Φανερωμένη λ.χ.,  άνοιγαν τις βρύσες των σπιτιών και λέγανε την ευχή –επωδό:

«Ως τρέχει η βρύση το νερό,

να τρέξου γ-κι οι παράδες

κι ως ανοίξαν οι βρύσες μας,

ν’ ανοίξει κι η μοίρα μας».

     Στον Καλοχωραφίτη πήγαιναν στη βρύση και έπαιρναν το αμίλητο νερό. Μετά έπαιρναν μια πέτρα και την έβαναν μέσα στο σπίτι και έλεγαν την ευχή: «Ως είναι η πέτρα βαριά να ‘ναι και τ’ αντρούς μου – ή, ανάλογα, του πατέρα μου – το πορτοφόλι».

     Κυρίως όμως φροντίζουν για το ποδαρικό.

     Το ποδαρικό ήταν πολύ σημαντικό για την οικογένεια. Αυτός που θα έμπαινε πρώτος στο σπίτι, έπρεπε να είναι καθαρός και τυχερός, για να φέρει τύχη στο σπιτικό. Για το λόγο αυτό προτιμούσαν το ποδαρικό να το κάνουν τα παιδιά. Στον Καλοχωραφίτη το παιδί που πήγαινε για να κάνει ποδαρικό κρατούσε μαζί του για χαιρετισμό ένα πιάτο με κουραμπιέδες, μελομακάρονα, καρυδαμύγδαλα και όποια άλλα γλυκά είχε ετοιμάσει, λόγω των ημερών, η μητέρα του. Έμπαινε με το δεξί και καθόταν πάνω σε μια πέτρα που είχαν φέρει οι νοικοκυραίοι γι’ αυτό το λόγο. Έπρεπε να καθίσει πάνω στην πέτρα και να την «πυρώσει», για να «πυρώσουν και οι όρνιθες τ’ αβγά». Φεύγοντας έπαιρνε για «καλή χέρα» το πιάτο γεμάτο με γλυκά και, αν υπήρχε οικονομική άνεση, και κάποιο μικρό χαρτζιλίκι.

    Στη Φανερωμένη, όταν το παιδί έμπαινε στο σπίτι έλεγε την ευχή-επωδό:

«Ππρρούι ππρρούι  στ’ όρνιθες σας,

καλοχρονιά στσι αίγες σας.

Όξω ψύλλοι και κοριοί

και στα όρη οι μ-ποντικοί».

     Στη Βασιλική έλεγαν:

«Καλημέρα Άη Βασίλη,

το βάρος μου χρυσάφι κι ασήμι.

Τα ορνίθια σας κλου κλου

κι οι σπορές σας του καλού.

Αρνιά και ρίφια θηλυκά

και μουσκάρια ασερνικά».

                                               Σύγχρονα παραδοσιακά

   Πολλά από τα έθιμα του Δωδεκαημέρου, παρόλο που οι εποχές και οι άνθρωποι έχουν αλλάξει, διατηρούνται ακόμα και σήμερα. Τα χοιροσφάγεια, αν και σε πολύ περιορισμένη έκταση, επιβιώνουν ακόμα, τα παραδοσιακά γλυκά και φαγητά, η συγκέντρωση της οικογένειας, η «καλή χέρα», οι ευχές για καλή τύχη, το ποδαρικό κ.α. Σ’ αυτά προστέθηκε ένα νέο έθιμο. Μολονότι η εποχή μας είναι αντιπαραδοσιακή, στην Κρήτη η λαϊκή παράδοση βρήκε νέο τρόπο έκφρασης μέσα από τη σύγχρονη τεχνολογία. Το κινητό τηλέφωνο με τα sms δίνει τη δυνατότητα να συνεχιστεί η παράδοση της ανώνυμης κρητικής λαϊκής δημιουργίας. Αυτές τις μέρες χιλιάδες άνθρωποι θα ανταλλάξουν ευχές μέσω γραπτών μηνυμάτων, αφήνοντας την φαντασία τους να ξετυλιχτεί και να πλάσει στίχους. Ίσως είναι μια από τις ελάχιστες εναπομείνασες εκφράσεις γνήσιου λαϊκού κρητικού πολιτισμού, επειδή αυτές οι ευχές διατηρούν την ανωνυμία του δημιουργού τους, έχουν ταχύτατη διασπορά, αφομοιώνονται και χρησιμοποιούνται από εκατοντάδες ανθρώπους. Ενδεικτικά μεταφέρουμε εδώ τα παρακάτω ευχετήρια δίστιχα:  

Για τα Χριστούγεννα:

1. Δεντρό χριστουγεννιάτικο είναι το πρόσωπό σου

κι εκρέμασα  τσ’ ελπίδες μου σ’ ένα χαμόγελό σου.

2. Ήθελα να ‘μουνε δεντρό, ακόμη και κομμένο,

να μ’ έχεις μες στο σπίτι σας μέρες τω Χριστουγέννω.

3. Μια φάτνη, τέσσερις βοσκοί, τρεις μάγοι κι έν’ αστέρι,

του Θεανθρώπου η γέννηση ό,τι ποθείς να φέρει.

4. Σαν τα Χριστούγεννα γιορτή να ‘ναι όλος ο χρόνος,

να μη μπορεί ούτε λεπτό να σου σιμώσει ο πόνος. 

5. Σας εύχομαι από καρδιάς τση Γέννησης τ’ αστέρι,

Χρόνια Πολλά, Χρόνια Καλά στο σπίτι σας να φέρει.

6. Σήμερα μέρα γιορτινή, Χρόνια Πολλά ‘πό μένα,

σας εύχομαι να έχετε χρόνια ευτυχισμένα.

7. Σου εύχομαι ολόψυχα της Βηθλεέμ τ’ αστέρι,

όσες χαρές σου λείβουνται, απόψε να τσι φέρει.

      Και επειδή οι μέρες των Χριστουγέννων είναι η περίοδος του λιομαζώματος, ο ευφυής κρητικός στιχοπλόκος θα το θυμηθεί στις ευχές του:

8. Σαν ήρθαν τα Χριστούγεννα για σένα θα πλερώσω

δυο βέργες, μια γεννήτρια, δώρα να σου τα δώσω.

Για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά:

1. Ήρθανε τα Χριστούγεννα κι ο χρόνος πάλι αλλάζει,

ευχή μου να κρατεί χαρές σε όλους να μοιράζει.

2. Με του Χριστού τη γέννηση και με το νέο έτος,

μόνο χαρούμενες στιγμές να σου ‘κλουθούνε φέτος.

Για την Πρωτοχρονιά:

1.      Άλλαξε ο χρόνος κι η καρδιά έχει χαρά μεγάλη,

γιατί έκανες ποδαρικό στη σκέψη μου και πάλι.

2.      Βάζω φτερά στη σκέψη μου, ευχές τηνε φορτώνω

να τις μοιράσει όπου αγαπά  για τον καινούργιο χρόνο.

3.      Ευχές πρωτοχρονιάτικες σου πέμπω με τη σκέψη

κι ό,τι η καρδιά σου επιθυμεί ο χρόνος να σου πέψει.

4.      Ευχές πρωτοχρονιάτικες τα δώρα μου για σένα,

χρόνια πολλά, χρόνια καλά, χρόνια ευτυχισμένα.

5.      Ο νέος χρόνος πού ‘ρθενε, ποτέ μη μας πικράνει,

πάντα υγεία και χαρά στα σπίτια μας να βάνει.

6.      Ο νέος χρόνος που θα μπει, χαρές να μας γεμίσει,

τσι πίκρες και τα βάσανα στη θάλασσα να ρίξει.

7.      Όντε θ’ αλλάζει η χρονιά, την πόρτα σου ν’ ανοίξεις,

για’ θα ‘ναι απ’ όξω η σκέψη μου, να την καλωσορίσεις.

8.      Πλημμύρα να γενεί η χαρά με τον καινούργιο χρόνο

κι όπου κι αν πας να σου ‘κλουθά, να πνίγει κάθε πόνο.

Βιβλιογραφία:

Ανδρέας Λενακάκης, Δημοτικά τραγούδια στη Μεσαρά, Αντίλαλος 2006

Ανδρέας Λενακάκης, Μαγικές επωδοί και κατάδεσμοι στη Μεσαρά, Αντίλαλος 2007

Ανδρέας Λενακάκης, Συλλογή ευχετήριων δίστιχων SMS, Αντίλαλος 2007

Δημήτριος Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, ΜΙΕΤ 1978

Δημήτριος Πετρόπουλος, Λαογραφία, Πανεπιστημ. μαθήματα, Θεσσαλονίκη 1970

Μανόλης Πυτικάκης, Δημοτικά Τραγούδια στην Ανατολική Κρήτη, Νεάπολις Κρήτης 1975

Δημοσίευμα στην εφημερίδα «Αντίλαλος της Μεσαράς», 22-12-2009, αρ. φυλ. 820, σελ. 40-41