Η ζωή και το έργο του Αριστοφάνη Χουρδάκη

Η ζωή και το έργο του Αριστοφάνη Χουρδάκη

Σε μια εποχή που η έννοια «προσωπικότητα» καθορίζεται περισσότερο από την δημοφιλία και την αναγνωρισιμότητα, απότοκο της κυριαρχίας των media και της απαξίας των καιρών, δεν είναι εύκολο να αναδείξει κάποιος τις πραγματικές προσωπικότητες, εκείνους τους ανθρώπους που με βήμα αθόρυβο και σταθερό αφιερώνουν τη ζωή και το έργο τους για το συλλογικό καλό. Και είναι σημαντική η ευκαιρία και η δυνατότητα που δίνεται σε συνέδρια όπως η Διημερίδα Πολιτισμού εδώ στο Καστέλλι, για να μιλήσουμε για έναν σημαντικό άνθρωπο, γέννημα θρέμμα του Δήμου Μινώα Πεδιάδος, που μπόρεσε με τον πνευματικό του μόχθο να ξεπεράσει τα στενά τοπικά πλαίσια και να αναδειχτεί με το έργο του σε σημαντική προσωπικότητα της Κρήτης και της Ελλάδας. Αναφέρομαι στον Αριστοφάνη Χουρδάκη, που ως δάσκαλος υπηρέτησε ευδοκίμως την πρωτοβάθμια εκπαίδευση και ως ερασιτέχνης λαογράφος θεράπευσε την επιστήμη της λαογραφίας επάξια και επάξια κατέκτησε μια θέση δίπλα στους μεγάλους κρητικούς λαογράφους.

Ο Αριστοφάνης Χουρδάκης ξεκίνησε τη ζωή του στην Αγία Παρασκευή Πεδιάδος το 1932. Σε ηλικία μόλις 2,5 χρονών έχασε τον πατέρα του Γεώργιο, ο οποίος πέθανε από πνευμονία, αφήνοντας την 22χρονη γυναίκα του Μαρία χήρα με δυο παιδιά: τον Αριστοφάνη και τον μόλις 8 μηνών Αλέξανδρο. Οι δυσκολίες για επιβίωση, λόγω εποχής, ήταν πολλές, όπως για όλους εκείνη την εποχή, έγιναν όμως περισσότερες για την οικογένεια λόγω της ορφάνιας.  Η περίοδος της γερμανικής κατοχής θα σημαδέψει την παιδική ψυχή και μνήμη. Οι εικόνες που θα αφήσει η άφιξη των πρώτων αεροπλάνων στο αεροδρόμιο Καστελλίου, ο καθορισμός της Αγίας Παρασκευής, αρχικά, ως χώρος μαγειρείων του γερμανικού στρατού, η εκτέλεση ανθρώπων μπροστά στα αθώα παιδικά του μάτια τον ακολουθούν μέχρι και σήμερα. Τις σκληρές εμπειρίες αυτής της περιόδου τις καταγράφει στο ανέκδοτο αυτοβιογραφικό έργο του με τίτλο «Τα πέτρινα χρόνια», στο οποίο ξετυλίγει όλες αυτές τις μνήμες με το δικό του προσωπικό και απαράμιλλο τρόπο. Εδώ μεταφέρω συνοπτικά μονάχα ένα περιστατικό.

Όπως όλα τα παιδιά της εποχής και ο Αριστοφάνης είχε αναλάβει τη φροντίδα των οικόσιτων ζώων. Μονάχα που οι δικές του αίγες δεν είχαν δερμάτινες λαιμουδαριές (περιλαίμια) αλλά σχοινί. Και βρήκε τρόπο για να αποκτήσει το πολυπόθητο αξεσουάρ. Είχε παρατηρήσει ότι κάποια γερμανικά καμιόνια είχαν στην επιφάνεια της καρότσας τους στερεωμένους δερμάτινους ιμάντες με πόρπες, που ταίριαζαν γάντι για τις λαιμουδαριές που ήθελε. Ανέβηκε στο καμιόνι, έκοψε  τους δερμάτινους ιμάντες με τις πόρπες και τους πήγε στο σπίτι του παππού του, ο οποίος και τους μετέτρεψε σε ολοκαίνουργιες λαιμουδαριές με χαρταλάμι (πόρπη) για τις κατσίκες του εγγονιού. Ωστόσο δεν τις καμάρωσε για πολύ καιρό. Τις αμέσως επόμενες ημέρες ο αγροφύλακας της Αγίας Παρασκευής πρόσεξε τα καινούργια περιλαίμια και τον ανάγκασε να του ομολογήσει την προέλευση τους. Ο μικρός Αριστοφάνης πήρε ρητή εντολή να τις κάψει στο τζάκι, όπως και έγινε, επειδή ο αγροφύλακας γνώριζε ότι οι Γερμανοί αναζητούσαν επίμονα τον υπεύθυνο του «σαμποτάζ», που κατέστησε επισφαλή την άμυνα του αεροδρομίου Καστελλίου. Οι ιμάντες, που είχε κόψει, χρησίμευαν στη γρήγορη τοποθέτηση και στερέωση των  γερμανικών αντιαεροπορικών πολυβόλων… Ήταν ένα «σαμποτάζ», που έγινε εν αγνοία του «σαμποτέρ» και που ποτέ οι κατακτητές δεν μπόρεσαν να εξιχνιάσουν. Και ήταν φυσικό. Πού να σκεφτούν ότι οι ιμάντες των αντιαεροπορικών κατέληξαν να γίνουν λαιμουδαριές …

Δημοτικό σχολείο παρακολούθησε στα Ρουσσοχώρια, τριάμισι χιλιόμετρα απόσταση από την Αγία Παρασκευή. Πρακτικά τούτο σήμαινε καθημερινή πορεία επτά χιλιομέτρων, κάτω από όλες τις καιρικές συνθήκες, γεγονός που εντυπωσιάζει σήμερα, ωστόσο εκείνη την εποχή αποτελούσε πρακτική και καθημερινή ταλαιπωρία πολλών παιδιών. Τα επτά χιλιόμετρα της καθημερινής αναγκαστικής πεζοπορίας θα γίνουν δέκα καθ’ όλη τη διάρκεια των γυμνασιακών χρόνων στο Γυμνάσιο Καστελλίου. Θα ακολουθήσουν οι σπουδές στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου από το 1951-1953, ο διορισμός του στη δημόσια εκπαίδευση και η διετής μετεκπαίδευσή του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1961-1963).

Με την ιδιότητα του δασκάλου υπηρέτησε στα Αφράτα Κισάμου (1957-1961), στο Μπαδιά Μονοφατσίου (1963-1968), στο Γεράκι Πεδιάδος (1968-1971), στην Ι΄ Ανωτέρα Εκπαιδευτική Περιφέρεια Κρήτης ως γραμματέας (1971-1975) και στο Πρότυπο Δημοτικό Σχολείο της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου (1975-1989), του οποίου υπήρξε διευθυντής (1981-1983 και 1986-1989).

Παντρεύτηκε την συντοπίτισσά του Δέσποινα Χουρδάκη και σήμερα καμαρώνουν τα δυο παιδιά τους, τη Μαρία και το Γιώργο, τα τέσσερα εγγόνια και τα δυο δισέγγονα.

Ως δάσκαλος υπήρξε δημιουργικός και πρωτοπόρος. Έχοντας έμφυτο το ταλέντο του σχεδίου εξέδωσε πέντε πρωτοποριακά για την εποχή τους λευκώματα. Το 1979 εξέδωσε το λεύκωμα «Ιχνογραφικές ασκήσεις» για την Α΄ Δημοτικού, με το οποίο μυεί τους μαθητές του, μέσα από τη γνώση του αλφάβητου, στο σχέδιο. Το Α με λίγες συμπληρωματικές γραμμές γίνεται ένα μικρό παιδάκι, το Π καρέκλα ή βρύση, καπέλο ή κατσαρόλα, το Ο μικρό πουλάκι ή δέντρο, το Δ ομπρέλα, έλατο, αποκριάτικο καπέλο, βάρκα ή μικρό ανθρωπάκι, το Υ ποτήρι ή τουλίπα κ.ο.κ. Το λεύκωμα βοηθά τα παιδιά να εξασκήσουν, παράλληλα με την εμπέδωση του αλφαβήτου, λεπτές κινητικές δεξιότητες και τη δημιουργική τους φαντασία. Για την εποχή και το είδος του βιβλίου σημειώθηκε εκδοτική επιτυχία, καθώς πουλήθηκαν 10.000 αντίτυπα.

Τα υπόλοιπα τέσσερα λευκώματα με τίτλο «Διακοσμητική»[1] αφορούν στις τάξεις Γ, Δ, Ε και ΣΤ του Δημοτικού Σχολείου. Χρησιμοποιώντας τα τετράγωνα των κατριγέ τετραδίων οδηγεί συστηματικά τους μαθητές του στη μαγεία του κόσμου της ζωγραφικής και του σχεδίου. Είναι μια πραγματική έκπληξη, ακόμα και για τους ειδικούς στο σχέδιο, επειδή τέτοιου είδους ασκήσεις καλλιεργούν στους μαθητές την φαντασία, την παρατηρητικότητα, συμβάλλουν στην εμπέδωση της αντίληψης του χώρου και τους εισάγουν στην κατανόηση της συμμετρίας, της σμίκρυνσης και της μεγέθυνσης σχημάτων, της αναλογίας, εκπαιδευτικοί στόχοι που εισήχθησαν πολύ μεταγενέστερα στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ο συνδυασμός της μάθησης με το παιχνίδι, η ελευθερία για δημιουργία, που καλλιεργείται στους μικρούς μαθητές, βεβαιώνουν τόσο τον παιδαγωγικό χαρακτήρα των εκδόσεων αυτών, όσο, κυρίως, την παιδαγωγική επάρκεια και πρωτοπορία του Αριστοφάνη Χουρδάκη ως δασκάλου.

Την ίδια περίοδο αρθρογραφεί σε διάφορα περιοδικά με θέματα που άπτονται της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

1.     Δυσχέρειες στη λειτουργία του μονοθέσιου, «Το Κάστρο», μηνιαίο επιστημονικό περιοδικό, επίσημο όργανο Διδασκαλικού Συλλόγου νομού Ηρακλείου «Κνωσός», τεύχ. 13, σελ. 7-10 (Μάιος 1966)

2.     Η εθνική διαπαιδαγώγησις των μαθητών βασικός σκοπός του Δημοτικού Σχολείου, περιοδικό Σχολείον και Ζωή, τεύχ. Οκτωβρίου 1969

3.     Οι θεμελιωταί του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, Διδασκαλικόν Βήμα, φύλλο 667, 1970

4.     Η ψυχαγωγία του παιδιού, εφημερίδα Πατρίς 8-6-1978

5.     Η εορτή των Τριών Ιεραρχών, εφημερίδα Δημοκράτης, 31-1-1989

Αφυπηρέτησε το 1989 και από τότε έχει επιδοθεί σε ένα αγώνα δρόμου για τη διάσωση και ανάδειξη της κρητικής προφορικής λογοτεχνίας. Δεν επαναπαύτηκε στο ρόλο του συνταξιούχου, που σκοτώνει το χρόνο του στην ανία, την πλήξη ή, ακόμα χειρότερα, στην κατάθλιψη. Συνέχισε τη δραστήρια ζωή του από άλλο πνευματικό μετερίζι, τη λαογραφία, και αρίστευσε, όπως είχε αριστεύσει και ως δάσκαλος. Ο Αριστοφάνης Χουρδάκης αποτελεί το ζωντανό παράδειγμα που ανατρέπει το ευφυές μικρό ποίημα του Ντίνου Χριστιανόπουλου, που αναφέρεται στην καριέρα: «Από τον κήπο στο ανθοδοχείο, μετά στον τενεκέ των σκουπιδιών». Ο ίδιος με το έργο του παρέμεινε στο ανθοδοχείο και θα παραμείνει εκεί ες αεί, για να προσφέρει το άρωμα και την ομορφιά του κρητικού λαϊκού λόγου σε όσους αισθάνονται την ανάγκη του και σε όσους θελήσουν στο μέλλον να μελετήσουν τον κόσμο του παραμυθιού, του λαϊκού αφηγηματικού λόγου και της κρητικής διαλέκτου.

Το ενδιαφέρον του Αριστοφάνη Χουρδάκη για το λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης δεν υπήρξε προϊόν παρθενογένεσης. Έχοντας μετεκπαιδευτεί ως νεαρός δάσκαλος στο Αθήνησι Πανεπιστήμιο (1961-1963), είχε την τύχη να παρακολουθήσει τα μαθήματα λαογραφίας ενός μεγάλου πανεπιστημιακού δασκάλου, του Γεωργίου Μέγα. Στην περίπτωση του Αριστοφάνη Χουρδάκη επαληθεύτηκε απόλυτα η λαϊκή φράση που λέει πως «Μ’ όποιο δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις».

Την περίοδο της μετεκπαίδευσής του κατέθεσε εργασία με τίτλο «Κοινωνιογράφημα» (1961-1962) στον καθηγητή Κων/νο Σπετσιέρη. Πρόκειται για μια εξαιρετική εργασία στην οποία περιγράφεται η κοινωνική ζωή της Αγίας Παρασκευής Πεδιάδος νομού Ηρακλείου, της ιδιαίτερης πατρίδας του συγγραφέα. Η εργασία αποτελείται από 75 χειρόγραφες σελίδες μεγάλου σχήματος και περιλαμβάνει κεφάλαια όπως, στοιχεία του οικισμού (ιστορική - σύγχρονη εικόνα), σύνθεση του πληθυσμού, ψυχικοί δεσμοί των κατοίκων, οικονομική ζωή (γεωργία, κτηνοτροφία, πτηνοτροφία, εισοδήματα, μετανάστευση), λαϊκή τέχνη, χορός, μαντινάδες, ήθη, έθιμα (γέννηση, γάμος, βάφτιση, θανή, πανηγύρια, εριστικότητα και φιλοδικία, φιλοξενία), θρησκευτικότητα, ψυχαγωγία, ομαδικά ιδρύματα, διακρίσεις προσώπων, δυνατότητες βελτίωσης. «Η γνώσις του κοινωνικού περιβάλλοντος, μικρού ή μεγάλου, εντός του οποίου ζη, δρα και κινείται είναι απαραίτητος εις πάντα εκπαιδευτικόν και δη τον διδάσκαλον. Η μελέτη της οικονομικής καταστάσεως των κατοίκων και η δυνατότης περεταίρω βελτιώσεως αυτής πρέπει να απασχολήση σοβαρώς τον διδάσκαλον, διότι η οικονομική κατάστασις του τόπου έχει άμεσον σχέσιν με την εύρυθμον λειτουργίαν του σχολείου. Ο Έλλην διδάσκαλος, επίσης, δεν πρέπει να αγνοή την ιστορίαν του τόπου του, τας συνθήκας διαβιώσεως του πληθυσμού, τα ήθη και τα έθιμα, ως και πάσαν, εν γένει, εκδήλωσιν του κοινωνικού συνόλου. Πάντα τα ανωτέρω δεν είναι άσχετα προς το σχολείον, αλλά έχουν σοβαρόν αντίκτυπον εις το έργον αυτού, καθ’ όσον η αγωγή του παιδός τελεί υπό την άμεσον επίδρασιν του περιβάλλοντος» γράφει στην εισαγωγή του και υπογραμμίζει ξεκάθαρα την επίγνωση του συγγραφέα για το ρόλο του κοινωνικού περιβάλλοντος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. 

Το 1964 συγκέντρωσε λαογραφικό υλικό πάλι από την ιδιαίτερη πατρίδα του και συνέταξε εργασία με τίτλο «Λαογραφικά στοιχεία του χωριού Αγίας Παρασκευής Πεδιάδος Ηρακλείου», η οποία τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών με έπαινο Α΄ και χρηματική αποζημίωση. Στις 68 χειρόγραφες σελίδες μεγάλου σχήματος επιχειρείται η συστηματική καταγραφή της λαογραφικής ύλης σύμφωνα με τις «Οδηγίες προς συλλογήν λαογραφικής ύλης» του καθηγητή Γεωργίου Σπυριδάκη, όπως ο ίδιος ρητά αναφέρει στον πρόλογό του. Η συλλογή αυτή περιλαμβάνει κεφάλαια σχετικά με τον υλικό βίο (ενδυμασία, βιοτεχνία), τον κοινωνικό βίο (οικογένεια, γέννηση, βάφτιση, γάμος, θάνατος), τον πνευματικό βίο (πανηγύρια, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνια, Απόκριες, Πάσχα, Κλήδονας) τη βασκανία, τη δημώδη ποίηση (μαντινάδες, άσματα) της ιδιαίτερης πατρίδας του.

Η Αγία Παρασκευή Πεδιάδος αποτελεί ξανά το αντικείμενο της λαογραφικής μελέτης με τίτλο «Ο γεωργικός βίος του χωρίου Αγία Παρασκευή Πεδιάδος Ηρακλείου» που συνέγραψε το 1970, αποσπώντας για μια ακόμα φορά τον έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών. Στις 80 χειρόγραφες σελίδες μεγάλου μεγέθους αναπτύσσει τα κεφάλαια: γεωργικά εργαλεία, οργώματα και σπορά, θερισμός και αλωνισμός. Γίνεται αναλυτική παρουσίαση των διάφορων αγροτικών εργαλείων, παρατίθεται εξαιρετικά επιμελημένο από τον ίδιο το σκίτσο τους και φωτογραφικό υλικό και περιγράφεται με εξαιρετική ακρίβεια η διαδικασία και τα είδη του οργώματος, ο θερισμός και το αλώνισμα. Πρόκειται για μια εξαιρετική, συστηματική και εμπεριστατωμένη έρευνα της γεωργικής εργασίας στην περιοχή, πριν την μηχανοποίησή της.

Στο σύνολό τους οι τρεις εργασίες αυτές αποτελούν την πλέον συστηματική κοινωνιολογική και λαογραφική, δηλαδή ανθρωπολογική, έρευνα που έχει γίνει ποτέ για οικισμό της Κρήτης, απ’ όσο τουλάχιστον προσωπικά γνωρίζω. Έχω την πεποίθηση ότι πρέπει να δει το φως της δημοσιότητας συλλογικά, καθώς είναι η μοναδική εργασία του είδους, για την περιοχή της επαρχίας Πεδιάδος, που γράφηκε και κατατέθηκε σε επίσημο αρχείο, πριν τον εκσυγχρονισμό και εξαστισμό της αγροτικής περιφέρειας, την αλλαγή νοοτροπίας των κρητικών και την τάση εξωραϊσμού του παραδοσιακού στοιχείου, που συνήθως προσαρμόζεται στους στόχους και τις προσδοκίες των σύγχρονων ερασιτεχνών καταγραφέων για την ανάδειξη της ιδιαίτερης πατρίδας τους.

Η ερευνητική, ωστόσο, προσπάθεια του Αριστοφάνη Χουρδάκη θα επικεντρωθεί στην καταγραφή του κρητικού αφηγηματικού λόγου και πιο συγκεκριμένα του παραμυθιού. Αιτία στάθηκε η έκδοση του πολύτομου έργου «Κρήτη-Αφιέρωμα» των εκδόσεων Αρσινόη. Στον 16^ο τόμο της 25τομης σειράς, στη σελίδα 247 γράφει: «Στην Κρήτη το παραμύθι, όπως το ξέρουμε από άλλους ελληνικούς τόπους, δεν αναπτύχθηκε. Δεν υπάρχουν μακροσκελείς διηγήσεις για βασιλιάδες, γέρους, γριές, δράκους, μάγους κλπ., πράγμα που δεν πρόσεξαν μέχρι τώρα οι λαογράφοι μας…Σε μερικές λαογραφικές συλλογές», συνεχίζει ο μελετητής, «δημοσιεύονται και παραμύθια από την Κρήτη. Αυτά, όμως, είναι ξενόφερτα και ακούγονται κυρίως σε πρόσφατες εποχές και σχεδόν πάντα μέσα σε πόλεις» ή «Δεν υπήρχαν παραμυθάδες στην Κρήτη. Ο καθένας θα μπορούσε να γίνει αφηγητής μιας ευτράπελης ιστορίας» ή, ακόμα χειρότερα, η νεοκρητική φολκλορική αντίληψη ότι «οι διηγήσεις ήσαν αντρικής προέλευσης και είχαν ασερνικό χαρακτήρα».

Όταν ένας καλός μαθητής του Γεωργίου Μέγα, ο Αριστοφάνης Χουρδάκης, διάβασε  το κείμενο, ένιωσε ότι έπρεπε να αντιδράσει, καθώς οι προσωπικές εμπειρίες και οι γνώσεις του για το θέμα ήταν αντίθετες από τα συμπεράσματα της ακαδημαϊκής έρευνας. Στο φύλλο του Απρίλη του 1995 των «Κρητικών Νέων» μέσα σε λίγες γραμμές απόδειξε πόσο απέχει της πραγματικότητας μια τέτοια κρίση. Απόδειξε ότι και παραμύθια υπάρχουν στην Κρήτη και παραμυθάδες, και μάλιστα στην πλειοψηφία τους γυναίκες. Η ουσιαστικότερη, όμως, απάντηση δίνεται ασταμάτητα από το 1993, καθώς από τότε μέχρι σήμερα, έχει εκδώσει 21 βιβλία από τα οποία τα 15 είναι συλλογές παραμυθιών, που καλύπτουν γεωγραφικά ολόκληρη την Κρήτη. Όλες αυτές οι εκδόσεις, που αποτελούν κόσμημα της κρητολογικής βιβλιογραφίας και έρευνας και σπουδαία παρακαταθήκη πρωτογενούς υλικού για τις επόμενες γενιές των ερευνητών, έγινε χωρίς καμιά οικονομική αρωγή από οποιονδήποτε επίσημο φορέα. Όλες είναι  αυτοχρηματοδοτούμενες – με εξαίρεση τη συλλογή «Οι μύθοι της Κρήτης» – από το περίσσευμα της σύνταξής του και της αγάπης τους για τον κρητικό λαϊκό πολιτισμό[2].

Η εκδοτική προσπάθεια του Αριστοφάνη Χουρδάκη έχει αποδώσει μέχρι σήμερα, όπως ήδη αναφέρθηκε 21 βιβλία. Με κριτήριο της χρονολογία έκδοσης ο κατάλογος του έργου του διαμορφώνεται ως εξής:

1) «Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα», Βιβλίο πρώτο, σελ. 208, Ηράκλειο 1993. Έκδοση B΄ 1995. Έκδοση Γ΄ 2000. Έκδοση Δ΄ 2003. Έκδοση Ε΄ 2008.

2) «Κρητικά λαϊκά παραμύθια» Βιβλίο πρώτο, σελ. 208, Ηράκλειο 1994.

3) «Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα», Βιβλίο δεύτερο, σελ. 208, Ηράκλειο 1996, έκδοση B΄ 2001, έκδοση Γ΄ 2006.

4) «Τα παραμύθια των αποστόλων Πεδιάδας», σελ. 208, Hράκλειο 1997.

5) «Τα παραμύθια των Μαλών Ιεράπετρας», σελ. 208, Ηράκλειο 1998.

6) «Τα παραμύθια της Σητείας», σελ. 208, Hράκλειο 1999.

7) «Παραμύθια του Ρούβα», σελ. 240, Hράκλειο 2000.

8) «Αμαριώτικα παραμύθια», σελ. 208, Hράκλειο 2001.

9) «Τα παραμύθια Κισάμου και Σελίνου», σελ. 208, Hράκλειο 2002.

10) «Παραμύθια περιοχής Αρκαλοχωρίου», σελ. 208, Hράκλειο 2003.

11) «Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα», Bιβλίο τρίτο, σελ. 208. Ηράκλειο 2005, έκδοση B΄ 2007.

12) «Παραμύθια επαρχίας Πεδιάδος», σελ. 208, Hράκλειο 2006.

13) «Ιστορίες της Τουρκοκρατίας», σελ. 208, Hράκλειο 2007.

14) «Κρητικά λαϊκά παραμύθια», Βιβλίο δεύτερο, σελ. 208, Hράκλειο 2008.

15) «Παραμύθια επαρχίας Ιεραπέτρας», σελ. 208, Ηράκλειο 2009.

16) «Ρεθεμνιώτικα παραμύθια», σελ. 208, Ηράκλειο 2010.

17) «Τα θρησκευτικά παραμύθια της Κρήτης», σελ. 208, Ηράκλειο 2011.

18) «Παραμύθια της Αγίας Παρασκευής Πεδιάδας», σελ. 208, Ηράκλειο 2012.

19) «Τα ξετσίπωτα της Κρήτης», σελ. 208, Ηράκλειο 2013.

20) «Οι μύθοι της Κρήτης», έκδοση Mystis, σελ. 320, Ηράκλειο 2014.

21) «Παραμύθια επαρχίας Μαλεβιζίου», σελ. 208, Ηράκλειο 2015

Σ’ αυτά πρέπει να προσθέσουμε ακόμα τέσσερα βιβλία:

1)  τα «Παραμύθια επαρχίας Πεδιάδος», βιβλίο Β΄, που βρίσκεται ήδη στο τυπογραφείο, και τα υπό έκδοση:

2)  «Παραμύθια του Ρούβα», βιβλίο Β΄

3)  «Εύθυμες κρητικές ιστορίες», βιβλίο Δ΄

4)  «Παλαιινές ιστορίες»

Στο αρχείο του Αριστοφάνη Χουρδάκη υπάρχουν ακόμα:

1) εκατό (100) απομαγνητοφωνημένα και καθαρογραμμένα παραμύθια,

2) μια μεγάλη ανέκδοτη συλλογή κρητικών δημοτικών τραγουδιών

3) μια μεγάλη συλλογή κρητικών μαντινάδων, τις οποίες κατέγραφε από την εποχή του πρώτου διορισμού του στα σχολεία της κρητικής υπαίθρου.

4) μια αυτοβιογραφία με τίτλο «Τα πέτρινα χρόνια», στην οποία σκιαγραφεί με τα πιο μελανά χρώματα τα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής και της ορφάνιας.

5) περίπου εξήντα (60) παραλλαγές των ήδη εκδοθέντων παραμυθιών,  συλλογή πολύ σημαντική επειδή επιτρέπει να σχηματίσουμε σαφή εικόνα της διασποράς αλλά και της πρόσληψης των παραμυθιών από διαφορετικούς αφηγητές.

6) δυο φάκελοι ανεπεξέργαστου γλωσσικού υλικού (λέξεις και ιδιωτισμοί της κρητικής διαλέκτου)

7) λοιπή ανεπεξέργαστη λαογραφική ύλη (παροιμίες, αινίγματα).

Σε απόλυτους αριθμούς ο εκδοτικός και συλλεκτικός άθλος του Αριστοφάνη Χουρδάκη μετρά 505 παραμύθια, 60 παραλλαγές τους, 193 μύθους, 902 εύθυμες ιστορίες και ανέκδοτα, 183 παλαιινές ιστορίες, 350 περίπου δημοτικά τραγούδια και περί τις 10.000 μαντινάδες. Όλος αυτός ο όγκος λαογραφικής ύλης βρίσκεται απομαγνητοφωνημένος και γραμμένος από τον ίδιο σε χειρόγραφη μορφή, σε χιλιάδες σελίδες, για να θυμίζει στις επόμενες γενιές τους τελευταίους της γενιάς των ερευνητών που χρησιμοποιούν ακόμα τον παραδοσιακό τρόπο μελέτης και έρευνας.

Ειδολογικά μπορούμε να τα διακρίνουμε το εκδοτικό έργο του Αριστοφάνη Χουρδάκη σε τέσσερεις ομάδες του αφηγηματικού λόγου: α) παραμύθια, β) εύθυμες ιστορίες και ανέκδοτα, γ) μύθοι, δ) ιστορικές αφηγήσεις.  

Α. Παραμύθια: Οι από τους 21 προαναφερθέντες τόμους οι 15 αφορούν στα κρητικά παραμύθια. Ο κόσμος του κρητικού παραμυθιού είναι ο κατ’ εξοχήν χώρος δράσης και έρευνας του Αριστοφάνη Χουρδάκη. Έχοντας περπατήσει για ερευνητικούς σκοπούς την Κρήτη από την Κίσσαμο ως τη Σητεία κατέγραψε συστηματικά τα παραμύθια οικισμών αλλά και ολόκληρων περιοχών, και τα εξέδωσε με το όνομα κάθε περιοχής: στειακά, αμαριώτικα, ρεθεμνιώτικα παραμύθια, παραμύθια του Ρούβα, του Αρκαλοχωρίου, των Μαλών Ιεραπέτρας, των Αποστόλων Πεδιάδος, της Αγίας Παρασκευής Πεδιάδος, παραμύθια των επαρχιών Κισάμου και Σελίνου, Πεδιάδας, Ιεράπετρας, Μαλεβιζίου, τα θρησκευτικά παραμύθια της Κρήτης, δυο (2) τόμοι με παραμύθια απ’ όλη την Κρήτη με τίτλο «Κρητικά λαϊκά παραμύθια» και δέκα παραμύθια στον τόμο «Τα ξετσίπωτα της Κρήτης». Η μοναδική θεματική συλλογή παραμυθιών είναι τα «Τα θρησκευτικά παραμύθια της Κρήτης», όπου καταγράφονται παραμύθια απ’ όλη την Κρήτη με βασικό ήρωα κάποια από τις προσωπικότητες της χριστιανικής θρησκείας.

Στο σύνολό τους οι 15 αυτοί τόμοι περιέχουν τη μεγαλύτερη σε αριθμό και όγκο συλλογή κρητικών παραμυθιών που έχει καταγραφεί μέχρι σήμερα από έναν συλλογέα. Γεωγραφικά καλύπτουν ολόκληρη την Κρήτη, με συστηματικότερη, ωστόσο, την καταγραφή των παραμυθιών του νομού Ηρακλείου (επτά τόμοι). Ο συλλογέας αποτυπώνει στις εκδόσεις του την ντοπιολαλιά και το ύφος του πληροφορητή, χωρίς προσωπικές παρεμβάσεις ή προσαρμογές της γλώσσας στην καθομιλουμένη. Σε κάθε παραμύθι αναφέρεται το όνομα του πληροφορητή, η ημερομηνία και ο τόπος καταγραφής, ενώ κάθε τόμος εκτός από τον κατατοπιστικό πρόλογο του συλλογέα, παρατίθεται σύντομο βιογραφικό και φωτογραφία των αφηγητών – πληροφορητών και πλούσιο γλωσσάρι των διαλεκτικών λέξεων και φράσεων, που απαντώνται στα παραμύθια.

Για λόγους οικονομίας χώρου στις εκδόσεις των παραμυθιών ο Αριστοφάνης Χουρδάκης δεν δημοσιεύει σε μια περιοχή το ίδιο παραμύθι, που έχει καταγράψει και δημοσιεύσει σε παλαιότερη έκδοση από άλλη περιοχή. Το κάνει κατ’ εξαίρεση στις περιπτώσεις που η παραλλαγή του συγκεκριμένου παραμυθιού  παρουσιάζει μεγάλές διαφορές και οι διαφορές αυτές επιβάλουν την δημοσίευση.

Β. Εύθυμες ιστορίες και ανέκδοτα: Η ομάδα αυτή περιλαμβάνει τρεις αυτοτελείς τόμους υπό τον τίτλο «Εύθυμες κρητικές ιστορίες και ανέκδοτα», ενώ παρεμφερές υλικό δημοσιεύεται στον τόμο «Τα ξετσίπωτα της Κρήτης». Πρόκειται για μια συλλογή ευτράπελων αφηγήσεων, πρωτόγνωρη σε μέγεθος και αξία, καθώς μας βοηθά να σκιαγραφήσουμε την καθημερινότητα των Κρητικών άλλων εποχών ως ανθρώπων με προσωπικότητα και χαρακτήρα εύχαρι, ξέγνοιαστο, κοινωνικό, με υψηλή αίσθηση του χιούμορ, έτοιμο να χωρατέψει και να γελάσει κάθε στιγμή της καθημερινότητάς του. Τούτος ο τύπος Κρητικού μπορεί να θεωρηθεί φυσική εξέλιξη του μινωίτη, που ζούσε και απολάμβανε τη φύση και τη χαρά της ζωής. Σκιαγραφείται δηλαδή ένας Κρητικός διαφορετικός από την ποικιλότροπα προωθούμενη σήμερα από τα μαζικά μέσα ενημέρωσης ανιστόρητη, οπλολάγνα και φιλοπόλεμη, εριστική, υπερφίαλη και αυθάδη, γενειοφόρα και μαυροντυμένη καρικατούρα, ενός ανύπαρκτου στην πολιτιστική πορεία του κρητικού τόπου τύπου ανθρώπου, που έγινε γραφικό θέαμα, απαραίτητο συμπλήρωμα των ελαφρών τηλεοπτικών εκπομπών.

Ο τόμος «Τα ξετσίπωτα της Κρήτης» έρχονται να συμπληρώσουν την εξαιρετικά περιορισμένη ελληνική βιβλιογραφία του ελευθερόστομου και άσεμνου αφηγηματικού λαϊκού λόγου. Στο βιβλίο δεν καταγράφονται ελευθερόστομα τραγούδια, που οι μελετητές κατά κανόνα τα χαρακτήριζαν «αποκριάτικα», αλλά πεζός, καθημερινός λόγος, που δεν αφήνει περιθώρια λανθασμένης ερμηνείας. Ο όγκος των εύθυμων και άσεμνων ιστοριών, λαογραφική ύλη που ελάχιστα έχει μέχρι σήμερα μελετηθεί, ήδη έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον των ειδικών επιστημόνων, ανοίγει το δρόμο για τη σφαιρικότερη μελέτη του και θα αποτελέσει τη βάση για τη συστηματικότερη μελέτη του είδους αυτού της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας.

Γ. Μύθοι. Στην πολύχρονη και πολύμοχθη πορεία του ο Αριστοφάνης Χουρδάκης κατέγραψε και δημοσίευσε 167 μύθους, που μαζί με τις παραλλαγές τους φθάνουν στον αριθμό 193. Η συλλογή «Οι μύθοι της Κρήτης» είναι το μοναδικό βιβλίο του που δεν είναι αυτοέκδοση. Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Mystis, χωρίς οικονομική δαπάνη του συλλογέα. Η συλλογή είναι σημαντικότατη και, από όσο γνωρίζει ο γράφων, ίσως η μοναδική στην Ελλάδα καταγραφή ενός τόσο μεγάλου λαογραφικού πλούτου συλλογή. Η συλλογή άρχισε το 1950 και ο ίδιος την διακρίνει σε δυο ομάδες: τους μύθους και του παροιμιόμυθους. Οι τελευταίοι είναι μύθοι που καταλήγουν σε μια παροιμία ή παροιμιακή φράση, γεγονός που του επιτρέπει να ορίσει τον παροιμιόμυθο περισσότερο συγκεκριμένα: «είναι οι μύθοι που καταλήγουν σε μια παροιμία»[3]. Ο ορισμός αυτός του παροιμιόμυθου περιορίζει παλαιότερο προσδιορισμό του, ο οποίος εκλάμβανε ως παροιμιόμυθους όλες τις παροιμίες, που εικάζεται ότι πρόκυψαν από κάποιο περιστατικό ή υποκρύπτουν μια ευνόητη αφήγηση.

          Δ. Ιστορικές αφηγήσεις: Στην ενότητα αυτή εντάσσονται οι «Ιστορίες της Τουρκοκρατίας». Πρόκειται για μια πραγματικά σημαντική συλλογή ιστορικών ανεκδότων της περιόδου της τουρκοκρατίας στην Κρήτη, τις οποίες διατήρησε η συλλογική μνήμη. Πρόκειται για περιστατικά που δεν θα καταγράψει η επίσημη ιστορία, είναι ωστόσο σημαντικά για να κατανοήσουμε μιαν εποχή και τους ανθρώπους της. Σ’ αυτή την ομάδα εντάσσονται και τα ανέκδοτα ακόμα βιβλία «Παλαιινές ιστορίες» και «Τα πέτρινα χρόνια».

Εκτός των αυτοτελών εκδόσεων ο Αριστοφάνης Χουρδάκης έχει δημοσιεύσει πλήθος κειμένων (βιβλιοπαρουσιάσεις και νεκρολογίες) στον τοπικό τύπο, αλλά και κείμενα που άπτονται της λαογραφίας και της ιστορίας σε τοπικά περιοδικά και πρακτικά επιστημονικών συνεδρίων.

1.     Παντέρμη τύχη, «Πνευματικά Χανιά», περιοδική έκδοση της Ένωσης Πνευματικών Δημιουργών Χανίων, περίοδος Β΄, έτος Ζ΄, τεύχ. 6 (Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1990), σελ. 56-59

2.     Η βασιλιοπούλα κι ο ληστής, «Πνευματικά Χανιά», περιοδική έκδοση της Ένωσης Πνευματικών Δημιουργών Χανίων, περίοδος Β΄, έτος Θ΄, τεύχ. 7-8 (Ιανουάριος-Αύγουστος 1991), σελ. 78-82

3.     Τα δανεικά του Γιακουμή, «Κρητικοί Ορίζοντες», περιοδική έκδοση Λογοτεχνικού Συνδέσμου Ηρακλείου, τόμ. 4, 1996, σελ. 50-53

4.     Τση Δοξανιάς το δώρο, «Κρητικοί Ορίζοντες», περιοδική έκδοση Λογοτεχνικού Συνδέσμου Ηρακλείου, τόμ. 10, 2001, σελ. 31-33

5.     Στο αεροδρόμιο Καστελλίου, εφ. Πατρίς, 31-5-2001

6.     Ο Ζαχάρης ο λιόντας, «Κρητικοί Ορίζοντες», περιοδική έκδοση Λογοτεχνικού Συνδέσμου Ηρακλείου, τόμ. 11, 2002, σελ. 271-274

7.     Ένα άνοστο χωρατό, «Κρητικοί Ορίζοντες», περιοδική έκδοση Λογοτεχνικού Συνδέσμου Ηρακλείου, τόμ. 12, 2004, σελ. 93-95

8.     Ο Χωριογύρης και η Χωριογύρα, ένα παραμύθι που κτίστηκε από τους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Κασταμονίτσας, εφ. Πατρίς, Ηράκλειο 13-11-2004

9.     Αντώνιος Τρυφίτσος ή Τρυφιτσόπουλος…συνέχεια, εφ. Πατρίς, Ηράκλειο 26-6-2006

10. Από το μύθο του Γλαύκου στο κρητικό λαϊκό παραμύθι, «Κρητικοί Ορίζοντες», περιοδική έκδοση Λογοτεχνικού Συνδέσμου Ηρακλείου, τόμ. 14, 2008, σελ. 333-341

11. Τα θρησκευτικά παραμύθια της Κρήτης, πρακτικά συνεδρίου «Το κρητικό παραμύθι – μνήμη Παύλου Βλαστού»,  Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας & Δήμος Μινώα Πεδιάδας, Καστέλλι Πεδιάδας 24-26/9/2010, σελ. 313-333

12. Οι κρητικοί παροιμιόμυθοι, πρακτικά συνεδρίου «Ο παροιμιακός και γνωμικός λόγος στην Κρήτη», Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας & Δήμος ανωγείων, ανώγεια 28-30/9/2012, σελ. 383-393

13. Θερίστρα, «Κρητικοί Ορίζοντες», περιοδική έκδοση Λογοτεχνικού Συνδέσμου Ηρακλείου, τομ. 15, 2013, σελ. 26-29.

14. Ιερομόναχος Ανανίας Χουρδάκης, «Άγκυρα Ελπίδο»ς, διμηνιαία έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας, περίοδος Β΄, τεύχ. 76 (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2013), σελ. 29-35

15. Τα πειράγματα ως μέσον ψυχαγωγίας του κρητικού λαού, πρακτικά συνεδρίου «Ο λαϊκός πολιτισμός της Κύπρου και της Κρήτης», Εταιρεία Κρητικών Σπουδών - Ίδρυμα Καψωμένου, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, Περιφέρεια Κρήτης - Δήμος Πλατανιά,
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης - Πανεπιστήμιο Κρήτης - Εργαστήριο Μελέτης Γλώσσας και Λογοτεχνίας στην Εκπαίδευση, 21-24 Ιουλίου 2011, Πύργος Αλικιανού Χανίων (υπό έκδοση)

Το έργο του Αριστοφάνη Χουρδάκη έχει, πέρα από τη λαογραφική, και αξία γλωσσική. Κάθε παραμύθι, κάθε τόμος προσθέτει ένα μικρό λιθαράκι στο ασυμπλήρωτο ακόμα Μεγάλο Λεξικό της κρητικής διαλέκτου. Είναι ένας γλωσσικός θησαυρός δοσμένος στο φυσικό λεκτικό του περιβάλλον, ζωντανός και εναργής, και περιμένει τον ειδικό επιστήμονα που θα θελήσει να μελετήσει τη γλώσσα και το ύφος της κρητικής λαλιάς. Μολονότι οι πρώτες εκδόσεις δεν επιμένουν στην ακρίβεια της εκφοράς του λόγου, πολύ σύντομα ο συγγραφέας συνειδητοποιεί την αξία του γνήσιου κρητικού λόγου και φροντίζει επιμελώς να τον αποδίδει με απόλυτο σεβασμό, χωρίς αλλοιώσεις και απλοποιήσεις. Οι 260 μαγνητοταινίες της συλλογής περιέχουν 280 περίπου ώρες γνήσιας κρητικής λαλιάς, όπως αυτή εκφερόταν από ηλικιωμένους κρητικούς τις δυο τελευταίες δεκαετίες του 20^ου αιώνα και την πρώτη δεκαετία του 21^ου.

Το υλικό είναι πολύτιμο και για όσους θελήσουν να μελετήσουν τις αφηγηματικές τεχνικές των γνήσιων λαϊκών παραμυθάδων, τους τρόπους απαγγελίας των τραγουδιών, τα χρώματα των φωνών, τα εξωπαραμυθικά στοιχεία, τις τοπικές διαφορές της εκφοράς του λόγου στις διάφορες περιοχές της Κρήτης, αναδεικνύοντας μια ποικιλομορφία μεγαλύτερη από εκείνη του γενικευτικού διαχωρισμού σε ανατολικό και δυτικό κρητικό ιδίωμα. Στις μαγνητοταινίες καταγράφονται και γνήσιες εκτελέσεις παραδοσιακών τραγουδιών, τραγουδημένα a capella από γέροντες και γερόντισσες απ’ όλες τις γωνιές της Κρήτης, που κατέθεσαν τις μνήμες τους και τη φωνή τους στον συνταξιούχο δάσκαλο που τους πλησίαζε με αγάπη και ενδιαφέρον. Δεν ήταν λίγες οι φορές που ο ίδιος έγινε αυτήκοος μάρτυρας της αγωνίας των πληροφορητών του, τελευταίων φορέων ενός πολιτισμού που αργοσβήνει: «Έλα, δάσκαλε, να σου τα πω να τα γράψεις, γιατί θα ποθάνω και θα χαθούνε».

Το μέγεθος του δημοσιευμένου και του αρχειακού υλικού της συλλογής του Αριστοφάνη Χουρδάκη, είναι τέτοιο και τόσο που τον κατατάσσει επάξια δίπλα στα μεγάλα ονόματα της Κρητικής Λαογραφίας: του Παύλου Βλαστού, της Ειρήνης Λιουδάκι, του Παντελή Βαβουλέ, της Ευαγγελίας Φραγκάκι, της Ειρήνης Παπαδάκη. Για το λόγο αυτό το 2013 τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών στην πανηγυρική συνεδρίαση της 20ης Δεκεμβρίου για τη συνολική προσφορά του στην κρητική παράδοση, επισφραγίζοντας έτσι μια μοναχική και κοπιώδη πορεία πολλών χρόνων στα μονοπάτια της παράδοσης και του ζωντανού κρητικού λαϊκού λόγου. Στις 22 Ιανουαρίου 2010 το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας οργάνωσε εσπερίδα προς τιμήν του, στην οποία ο ίδιος κατέθεσε πρόταση για οργάνωση συνεδρίου για το Κρητικό παραμύθι[4]. Το Συνέδριο πραγματοποιήθηκε εδώ στο Καστέλλι Πεδιάδος στις 24, 25, και 26 Σεπτεμβρίου 2010 με τίτλο «Το κρητικό παραμύθι (μνήμη Παύλου Βλαστού)». Το 2014 στο 4ο Φεστιβάλ Αφήγησης Πηλίου «Παραμύθια και μύθοι στου Κενταύρου τη ράχη» έλαβε τιμητική διάκριση «για την συμβολή του στο ελληνικό παραμύθι».  Το 2015 τιμήθηκε από το Δήμο Αθηναίων για «την προσφορά του στη διάσωση των θησαυρών της προφορικής μας λογοτεχνίας», και από την Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Κρητικών Σωματείων για «για τη συμβολή του στο κρητικό παραμύθι».

Ο Αριστοφάνης Χουρδάκης ευτύχισε να ζήσει την αναγνώριση των ομότεχνών του και ως δάσκαλος και ως λαογράφος. Ευτύχησε να δει το κρητικό παραμύθι να σώζεται μέσα στις χιλιάδες χειρόγραφες, αρχικά, και τυπωμένες, στη συνέχεια, σελίδες των βιβλίων του και να παίρνει τη θέση του στον κορμό του ελληνικού παραμυθιού. Οι παραμυθικές καταγραφές του δίνουν σήμερα και θα συνεχίσουν να δίνουν στις επόμενες γενιές τη δυνατότητα να γευτούν και να βαφτιστούν στο φαντασιακό κόσμο του παρελθόντος, να γνωρίσουν τα «ελληνικά φαντάσματα» των καλών και κακών μάγων, των καλών και κακών δράκων, των καλών και κακών βασιλιάδων, των καλών και των κακών βασιλισσών, ενός κόσμου δηλαδή γήινης, ανθρώπινης μαγείας και ταυτόχρονα σε πολλά σημεία ρεαλιστικού, και να τον αντιπαραβάλουν στη δυτική εικονική πραγματικότητα των τεράτων και των εξολοθρευτών, που λειτουργούν έξω από τα πλαίσια του ανθρωπίνως εφικτού. Με τη ζωντάνια των αφηγήσεών του ο Αριστοφάνης Χουρδάκης γίνεται ο παππούς Αριστοφάνης όλων εκείνων που θα τα διαβάσουν, που θα κοινωνήσουν το νάμα τους και θα βιώσουν την αλήθεια τους. Αυτή την αιώνια αλήθεια της αέναης πάλης του καλού με το κακό, από την οποία νικητής και θριαμβευτής δεν αναδεικνύεται πάντα το καλό. Και ο Αριστοφάνης Χουρδάκης, ως αυτόπτης μάρτυρας αυτής της πάλης και σύνδεσμος του φαντασιακού χθες με το ρεαλιστικό σήμερα μας το επιβεβαιώνει με την τυπική καταληκτική επωδό πολλών παραμυθιών:

Κι έγιναν γάμοι και χαρές

και ξεφάντωσες πολλές

κι ήμουνε κι εγώ εκεί

και με κέρασαν μια ρακή[5].

 το κείμενο δημοσιεύεται στο τόμο "Αν σ' αγαπά ο τόπος σου, σε θέλει ο κόσμος όλος...", Πρακτικά διημερίδας πολιτισμού, Καστέλι Πεδιάδος 16 και 17 Απριλίου 2016, εκδ. Δημοτικός Οργανισμός Πολιτισμού Αθλητισμού και Περιβάλλοντος (ΔΟΠΑΠ) Δήμου Μινώα Πεδιάδας, σελ. 467-486 

---

[1] Αχρονολόγητα (εκδόθηκαν τις αρχές τις δεκαετίας του 1990)

[2] Η απουσία οποιασδήποτε οικονομικής βοήθειας, καθόρισε και την έκταση των εκδόσεών του. Για να μπορέσει να ανταποκριθεί στο εκδοτικό κόστος,  όλοι οι τόμοι – με εξαίρεση τη συλλογή «Οι μύθοι της Κρήτης», που δεν είναι αυτοέκδοση –  αριθμούν 208 σελίδες.

[3] Αριστοφάνη Χουρδάκη, Οι μύθοι της Κρήτης, σελ. 18, εκδ. Μύστις, Ηράκλειο 2014

[4] Για την ιστορία και ως αποδεικτικό του ήθους του Αριστοφάνη Χουρδάκη: το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας πρότεινε να αναλάβει την έκδοση ενός τόμου με παραμύθια. Ο Αριστοφάνης Χουρδάκης αντιπρότεινε τα έξοδα της έκδοσης αυτής να αφιερωθούν για τη διοργάνωση του συνεδρίου. 

[5] Αριστοφάνης Χουρδάκης, Παραμύθια Ρούβα, Ηράκλειο 2000, σελ. 203