Εικονοστάσια της Κρήτης

Τα εικονοστάσια του ελληνικού χώρου αποτελούν μια ξεχωριστή και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκφραση της ελληνικής λαϊκής θρησκευτικότητας, μια υλική αποτύπωση συναισθημάτων, ιδεών και τελετουργιών που βρίσκονται στο χώρο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Βεβαίως, εικονοστάσια βρίσκουμε και σε άλλους λαούς, όπως για παράδειγμα σε καθολικές, κατά κανόνα, περιοχές της Ευρώπης, αλλά και σε μη-χριστιανικούς λαούς, όπως λ.χ. οι Ιάπωνες, όπου μάλιστα έχουν και ειδικούς τελετουργικούς ρόλους, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τα «προσκυνητάρια της γονιμότητας».

 Πρέπει αρχικά να σημειωθεί ότι ο λαός ονομάζει τις κατασκευές αυτές, με την ποικίλη μορφολογία, χρησιμοποιώντας διάφορους όρους: «προσκυνητάρια» από τις προσκυνηματικές τελετουργίες που σχετίζονται με αυτά, «εικονοστάσια» ή «κονίσματα» ειδικότερα στην Κρήτη, από τις εικόνες που περιλαμβάνουν κ.λπ. Από αυτές εδώ προκρίναμε τον όρο «εικονοστάσια», τον οποίο και χρησιμοποιούμε, αφενός μεν διότι το κυριότερο χαρακτηριστικό της ιερής λειτουργικότητάς τους είναι η τοποθέτηση μέσα σε αυτά εικονισμάτων αγίων δια των οποίων και αποκτούν ιερή υπόσταση και τελεστικότητα στην ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα, αφετέρου δε διότι από λειτουργική άποψη συνδέονται τόσο με το εικονοστάσιο ή τέμπλο του ναού, όσο και, κυρίως, με το οικιακό εικονοστάσι, του οποίου σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, ουσιαστικά αποτελούν προέκταση στον έξω της οικίας χώρο. 

Ο Garsten Holbraad, στη σχετική με τα ελληνικά προσκυνητάρια μελέτη του, σημειώνει ότι αν και παρόμοιες κατασκευές συναντούμε και σε άλλες βαλκανικές χώρες, και μάλιστα σε όσες γειτνιάζουν με την Ελλάδα, τα εικονοστάσια της Ελλάδας είναι τα πολυπληθέστερα και τα πλέον ενδιαφέροντα, τουλάχιστον σε σύγκριση με τον υπόλοιπο ευρωπαϊκό χώρο2 . Κατά τον Holbraad τα εικονοστάσια δεν έχουν μόνο αισθητικό και αρχιτεκτονικό, αλλά και λαογραφικό και ανθρωπολογικό ενδιαφέρον, αφενός μεν επειδή σχετίζονται με τελετουργικές πρακτικές και θρησκευτικές ιδέες ενίοτε παλαιότατες, αφετέρου δε επειδή η σχετική βιβλιογραφία είναι μάλλον πενιχρή, παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχουν δημοσιευθεί σημαντικές συμβολές στο ζήτημα, στις οποίες θα αναφερθούμε στη συνέχεια. 

 Ο ίδιος μάλιστα σημειώνει ότι το υλικό του, λόγω της πανελλήνιας διάδοσής τους, προέρχεται κυρίως από τη Στερεά Ελλάδα και την Ήπειρο, κάτι που δείχνει πόσο αναγκαία είναι η επέκταση της  σχετικής μελέτης σε όλες της ελληνικές περιοχές, που δεν μπορεί βέβαια να γίνει στα πλαίσια μιας γενικής μονογραφίας, αλλά χρειάζεται αρκετές επιμέρους τοπικές μελέτες, που θα ασχοληθούν με τις τοπικές ιδιαιτερότητες των εικονοστασίων. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η μετά χείρας μελέτη, η οποία μελετά τα εικονοστάσια της Κρήτης. .......